बृहदारण्यकोपनिषत्

प्रथमोऽध्यायः प्रथमब्राह्मणम् अश्वमेध ब्राह्मणम्। सम्बन्ध भाष्यम्
उषा वा अश्वस्य मेध्यस्य शिरः। सूर्यश्चक्षुर्वातः प्राणो व्यात्तमग्निर्वैश्वानरः संवत्सर आत्माश्वस्य मेध्यस्य। द्यौः पृष्द्भमन्तरिक्षमुदरं पृथिवी पाजस्यं दिशः पार्श्वे अवान्तरदिशः पर्शव ऋतवोऽङ्गानि मासाश्चार्धमासाश्च पर्वाण्यहोरात्राणि प्रतिष्द्भा नक्षत्राण्यस्थीनि नभो मांसानि। ऊवध्यं सिकताः सिन्धवो गुदा यकृच्च क्लोमानश्च पर्वता ओषधयश्च वनस्पतयश्च लोमान्युद्यन्पूर्वार्धो निम्लञ्जघनार्धो यद्विजृम्भते तद्विद्योतते यद्विधूनुते तत्स्तनयति यन्मेहति तद्वर्षति वागेवास्य वाक् ।।१।।
மந்த்ரார்த்தம்- ஓம் உஷா (ப்ரஹ்ம முகூர்த்தம்) யக்ஞத்திற்கான அƒவத்தின் சிரசு. சூரியன் கண், வாயு ப்ராணன், வைஷ்வாநரன் அக்னி திறந்தவாய் ஆகும். ஸம்வத்ஸரம் என்பது யக்ஞசம்பந்தியான அƒவத்தின் ஆத்மாவாகும். த்யுலோகம் (தேவலோகம்) அதற்கு பின்பாகமாகும், அந்தரிக்ஷம் வயிறாகும். பிருதிவீ பாதம் வைக்கும் இடமாகும். திசைகள் உடம்பின் பக்கங்கள், அவாந்தர திசைகள் மார்பின்பக்கஎலும்புகள், ருதுக்கள் அங்கங்கள், மாதம், பக்ஷங்கள் சந்தி ஸ்தானமாகும். பகலும் இரவும் பாதங்களாகும், நக்ஷத்ரம் எலும்புகள். ஆகாசம் (மேகம்) மாம்சங்கள். ஊவத்யம்(ऊवध्यंं) வயிற்றில் செரிக்காமல் இருக்கும் அன்னம், நதிகள் நாடிகள். பர்வதம் (மலை) மர்மஸ்தானமும், ஹிருதயத்தில் உள்ள மாம்ச கண்டமும் ஆகும். செடி, கொடி வனத்தில் உள்ள மரங்கள் முதலியவைகள் ரோமங்களாகும். சூரியன் மத்தியானம் வரை மேல் நோக்கிச் செல்லுதல் நாபிக்கு மேல் உள்ள பாகமாகும். சூரியன் கீழ் நோக்கி செல்லுதல் நாபிக்கு கீழ் உள்ள பாகமாகும். அதனுடையவாய் பிளத்தல் மின்னல் ஆகும். நடுங்குவது மேக கர்ஜனம். மழையே அதனுடைய சிறுநீர். வாணி (வாக்கு) அதனுடைய வாக் ஆகும்
अहर्वा अश्वं पुरस्तान्महिमान्वजायत तस्य पूर्वे समुद्रे योनी रात्रिरेनं पश्चान्महिमान्वजायत तस्यापरे समुद्रे योनिरेतौ वा अश्वं महिमानावभितः सम्बभूवतुः। हयो भूत्वा देवानवहद्वाजी गन्धर्वान-र्वासुरानश्वो मनुष्यान् समुद्र एवास्य बन्धुः समुद्रो योनिः ।। २।।
மந்த்ரார்த்தம்- அƒவத்திற்கு சமானமான ரூபத்துடன் தினம் உண்டாயிற்று. அதன் கிழக்கு சமுத்திரம் யோனியாகும். அதன்பின் ராத்திரி அதன் மஹிமையுடன் உண்டானது மேற்கு சமுத்திரமாகிய யோனி. இவை இரண்டும் அச்வத்தின் முன்பின் இவைகளின் மஹிமையுடன் கூடிய கிரஹமாயிற்று. அதானது தேவதைகளுக்கும் கந்தர்வர்களுக்கும், அசுரர்களுக்கும், மனிதர்களுக்கும் குதிரையை வாஹனமாக ஆக்கப்பட்டது. சமுத்திரமே இதற்கு பந்து, சமுத்திரமே யோனியாகும்.
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्याये प्रथममश्वमेेधब्राह्मणम्।।
प्रथमोऽध्यायः द्वितीयब्राह्मणम् अग्निब्राह्मणम् अश्वमेध सम्बन्धी अग्नेः उत्पत्तिः अव - अथाग्नेरश्वमेधोपयोगिकस्योत्पत्तिरुच्यते। तद्विषयदर्शनविवक्षयैवोत्पत्तिः स्तुत्यर्था।
नैवेह किञ्चनाग्र आसीन्मृत्युनैवेदमावृतमासीत्। अशनाय-याशनाया हि मृत्युस्तन्मनोऽकुरुतात्मन्वी स्यामिति। सोऽर्चन्नचर-त्तस्यार्चत आपोऽजायन्तार्चते वै मे कमभूदिति तदेवार्कस्यार्कत्वं कं ह वा अस्मै भवति य एवमेतदर्कस्यार्कत्वं  वेद ।। १।।
மந்த்ரார்த்தம்-இங்கு முதலில் ஒன்றுமே இல்லாமல் இருந்தது. இது மிருத்யுவினால் ஆவ்ருதம் (மறைப்பு) செய்யப்பட்டதாய் இருந்தது. அது பசியினால்(अशनयाक्षुधा)  ஆவ்ருதமாய் இருந்தது. அசனயா (பசி) என்பது மிருத்யுவாகும். அது“நான் ஆத்மா (மனதுடன்) கூடி இருக்கிறேன் என்று மனதை செய்தார். அது பூஜை செய்து கொண்டு இருந்தது. அந்த அர்ச்சனை செய்வதிலிருந்து(आपः) நீர் உண்டாயிற்று. அர்ச்சனை செய்து கொண்டிருக்கும் பொழுதே என்னால் ஜலம் அடையப்பட்டது. ஆகையால் அது அர்கத்தின் (அக்னியின்) அர்க்கத்வம் (அக்னிதன்மை) ஆகும். எவன் இவ்வாறு அர்க்கத்தின் அர்க்கத்தன்மையை அறிகிறானோ அவன் நிச்சயமாய் சுகத்தை அடைவான்.
आपो वा अर्कस्तद्यदपाँ शर आसीत्तत्समहन्यत। सा पृथिव्यभवत्तस्यामश्राम्यत्तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य तेजोरसो निरवर्तताग्निः ।।२।।
மந்த்ரார்த்தம்- ஜலமே அர்க்கம் (பூஜை) ஆயிற்று. அந்த ஜலத்தின் (பால் ஆடை போன்ற) கட்டியான பாகம் பிருதிவீ ஆயிற்று. பிருதிவீ உண்டானபின் அதில் இளைப்பாறினார். அவ்வாறு இளைப்பாறி தமஸ் செய்கின்ற பிரஜாபதியின் சரீரத்திலிருந்து அதன் சாரபூதமான அக்னி வெளிப்பட்டது.
स त्रेधात्मानं व्यकुरुतादित्यं तृतीयं वायुं तृतीयं स एष प्राणस्त्रेधा विहितः। तस्य प्राची दिक्शिरोऽसौ चासौ चेमौ। अथास्य प्रतीची दिक्पुच्छमसौ चासौ च सक्थ्यौ। दक्षिणा चोदीची च पार्श्वे द्यौः पृष्द्भमन्तरिक्षमुदरमियमुरः। स एषोऽप्सु प्रतिष्द्भितो यत्र क्व चैति तदेव प्रतितिष्द्भत्येवं विद्वान् ।।३।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவர் தன்னை மூன்று விதமாகப் பிரித்தார். அவர் ஆதித்யனை மூன்றாவது பாகமாகவும், வாயுவை மூன்றாவது பாகமாகவும், அக்னியை மூன்றாவது பாகமாகவும் பிரித்தார். இவ்வாறுஅந்த பிராணன் மூன்றாக பிரிக்கப்பட்டார். அதற்கு கிழக்கு திக் - சிரஸ், ஈ†ான்யம் அக்னி, இங்கும் அங்கும் அதன் இடையில் ஈ†ான்யம், ஆக்நேயம் உள்ளவை கைகள், மேற்கு புச்சம் (முழங்கால் பாகம்) வாயு நிருதி மூலைகள் பின்பாகங்கள். தெற்கு வடக்கு அதன் இரண்டு பார்ƒவ பாகங்கள் (இரண்டு பக்கங்கள்) ஸ்வர்கம்- பின்பக்கம். ஆகாயம்- வயிறு, இது (பிருதிவீ) மார்பு, இப்படிப்பட்ட அந்த (அக்னிரூப, விராட், பிரஜாபதி) ஜலத்தில் நிலைபெற்றிருக்கின்றார். இவ்வாறு அறிந்தவன் எங்கு சென்றாலும் பிரதிஷ்டையை அடைகின்றான்.
सोऽकामयत द्वितीयो म आत्मा जायेतेति स मनसा वाचं मिथुनः समभवदशनाया मृत्युस्तद्यद्रेत आसीत्स संवत्सरोऽभवत्। न ह पुरा ततः संवत्सर आस तमेतावन्तं कालमबिभः। यावान्संवत्सरस्तमेतावतः कालस्य परस्तादसृजत। तं जातमभिव्याददात्स भाणकरोत्सैव वागभवत् ।। ४।।
மந்த்ரார்த்தம்- அது எனக்கு இரண்டாவது சரீரம் உண்டாக வேண்டும் என்று காமனை (இச்சை) செய்தது. ஆகையால் அந்த அசனாயாரூப (பசி ரூப) மிருத்யுவானவர் மனதினால் வேதரூப மிதுனத்தின் (சேர்க்கையின்) பாவனை செய்தார். அதிலிருந்து ரேதஸ் (பீஜம்) உண்டாயிற்று. அதுவே சம்வத்சரம் ஆயிற்று. இதற்கு முன் சம்வத்சரம் இல்லாமல் இருந்தது. அந்த சம்வத்சரத்தை, எவ்வளவு சம்வத்சரத்தின் காலம் ஆகிறதோ அதுவரையில் அந்த (மிருத்யுரூப பிரஜாபதியின்) கர்ப்பத்தில் தாரணை செய்யப்பட்டது. இவ்வளவு சமயத்திற்கு பின் (காலத்திற்குப்பின்) அது அதனை உண்டாக்கியது. அந்த உண்டான தனயனை குறித்து வாயைப்பிளந்தார். அதிலிருந்து அவர்“भाण्” (பாண) என்ற சபதத்தை செய்தார். அதுவே வாக் ஆயிற்று.
स ऐक्षत यदि वा इममभिम ्ँस्ये कनीयोऽन्नं करिष्य इति स तथा वाचा तेनात्मनेद् ्ँसर्वमसृजत यदिदं किञ्चर्चो यजू ्ँषि सामानि छन्दा ँ्सि यज्ञान्प्रजाः पशून्। स यद्यदेवासृजत तत्तदत्तुमध्रियत सर्वं वा अत्तीति तददितेरदितित्वम्। सर्वस्यैतस्यात्ता भवति सर्वमस्यान्नं भवति य एवमेतददितेरदितित्वं वेद ।। ५।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அது விசாரைண செய்தது. ஒரு வேளை இதை நான் கொன்று அன்னமாக்கிவிட்டால் அது மிகவும் சிறிய அளவே ஆகும். ஆகையால் அது அந்த வாணி அந்த மனது இவற்றின் மூலமாய் இவை எல்லாவற்றையும் உண்டாக்கிற்று. மேலும், ரிக், யஜுர், சாமம், சந்தஸ், யக்ஞ, பிரஜை, மேலும் பசு இவைகளையும் உற்பத்தி செய்தது. எதை எதை உண்டாக்கினாரோ அதை அதை சாப்பிடுவதற்கு யோசனை செய்தார். அது எல்லாவற்றையும் சாப்பிட்டது. அந்த அந்த சாப்பிடுபவனுடைய (அதிதியினுடைய) அத்தித்துவமாகும். இவ்வாறு எவன் அதிதியின் அத்திதுவத்தை (சாப்பிடும் தன்மையை) அறிகிறானோ அவன் எல்லாவற்றின் அத்தா (சாப்பிடுபவன், போக்தா) ஆகிறான். ஆகையால் எல்லாம் அதன் அன்னமாகும்.
सोऽकामयत भूयसा यज्ञेन भूयो यजेयेति। सोऽश्राम्यत्स तपोऽतप्यत तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य यशो वीर्यमुदक्रामत्। प्राणा वै यशो वीर्यं तत्प्राणेषूत्क्रान्तेषु शरीर ्ँ श्वयितुमध्रियत तस्य शरीर एव मन आसीत्।। ६।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அவர் மறுபடியும் ஒரு பெரிய     யக்ஞத்தை செய்ய இச்சித்தார். அவர் களைப்பு அடைந்து தபித்தார். அப்படிப்பட்ட களைப்பு அடைந்து தபித்தவரிடம் இருந்து யசசும் வீர்யமும் உண்டாயிற்று. பிராணனே யசசும் வீரியமும் ஆகும். அந்தப் பிராணன் பிரிந்துவிடினும் அதில் ஒரு அபிமானம் இருந்தது. அந்த சரீர அபிமானமே மனது ஆயிற்று.
अव - स तस्मिन्नेव शरीरे गतमनाः सन्किमकरोत्? इत्युच्यते- सोऽकामयत मेध्यं म इद ्ँस्यादात्मन्व्यनेन स्यामिति। ततोऽश्वः समभवद्यदश्वत्तन्मेध्यमभूदिति तदेवाश्वमेधस्यामेधत्वम्। एष ह वा अश्वमेधं वेद य एनमेवं वेद। तमनवरुध्यैवामन्यत। तं संवत्सरस्य परस्तादात्मन आलभत। पशून्देवताभ्यः प्रत्यौहत्। तस्मात् सर्वदेवत्यं प्रोक्षितं प्राजापत्यमालभन्ते। एष ह वा अश्वमेधो य एष तपति तस्य संवत्सर आत्मायमग्निरर्कस्तस्येमे लोका आत्मानस्तावेतावर्काश्वमेधौ। सो पुनरेकैव देवता भवति मृत्युरेवाप पुनर्मृत्युं जयति नैनं मृत्युराप्नोति मृत्युरस्यात्मा भवत्येतासां देवतानामेको भवति ।। ७।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அவர் இந்த என்சரீரம் மேத்யமாக (யக்ஞத்திற்கு உரியதாக) ஆகவேண்டும் என்றும் சரீரவான் ஆக வேண்டும் என்று நினைத்தார். ஏன்எனில் இந்த சரீரம் கெட்டு அமேத்யமாகி விடுகிறது. அது எப்பொழுது அது மேதார்ஹமாகிறதோ அப்பொழுது அதற்கு அச்வமேதம் என்ற யாகத்திற்கு பெயர் கிட்டியது. இதை எவர்கள் அறிகிறார்களோ அவர்களே அறிந்தவர்கள் ஆகிறார்கள் இவ்வாறு பந்தமற்று சிந்தனை செய்தார். அந்த சம்வத்சரத்தின் பின் தன்பொருட்டு (அதன் தேவதை பிரஜாபதி பாவத்தை) ஆலம்பனம் செய்தார். அவ்வாறே மற்ற எல்லா பசுக்களையும், தேவதைகளையும் அடைந்தார். ஆகையால் யக்ஞம் செய்கின்றவர்கள் மந்திரங்கள் மூலமாய் சம்ஸ்காரம் (சுத்தி) செய்து எல்லா தேவதைகளுடனும் சம்பந்தப்பட்ட பிராஜாபத்ய பசுவை ஆலம்பனம் செய்கின்றார்கள். எந்த சூரியன் தபிக்கிறதோ அது அச்வமேதமாகும். அதன் சம்வத்சரம் சரீரம். அந்த அக்னி அர்க்கம் ஆகிறது. அவ்வாறே அதன் லோகம் ஆத்மா, அவை இரண்டும் (அக்னி, சூரியன்) அர்க்கம், அச்வமேதமாகும். ஆனால் அவை மிருத்யுரூப ஒரே தேவதையாகும். எவன் இவ்வாறு அறிகிறானோ அவன் மறுபடியும் மிருத்யுவை ஜெயிக்கின்றான். அவன் மிருத்யுவை அடைவதில்லை. மிருத்யுவானது அவனுடைய ஆத்மா ஆகிறது. அவ்வாறே எல்லா தேவதைகளும் ஒன்றாகி விடுகின்றன.
 
“शम्” इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्याये द्वितीयमग्निब्राह्मणम्
प्रथमोऽध्यायः तृतीयब्राह्मणम् ।उद्गीथब्राह्मणम्।
द्वया ह प्राजापत्या देवाश्चासुराश्च। ततः कानीयसा एव देवा ज्यायसा असुरास्त एषु लोकेष्वस्पर्धन्त ते ह देवा ऊचुर्हन्तासुरान्यज्ञ उद्गीथेनात्ययामेति ।। १।।
மந்த்ரார்த்தம் -- பிரஜாபதிக்கு தேவ, அசுரர் என்ற இருவிதமான புத்திரர்கள் இருந்தார்கள், இவர்களில் தேவர்கள் குறைவாகவும் அசுரர்கள் அதிகமாயும் இருந்தார்கள், அவர்கள் இவ்வுலகங்களில் பரஸ்பரம் சண்டையிட்டுக் கொண்டிருந்தார்கள். அவர்களில் தேவதைகள் நாங்கள் யக்ஞத்தில் உத்கீத மூலமாய் அசுரரர்களை அதிகிரமணம் செய்வோம் (வெல்வோம்) என்று கூறினார்கள்.
अनुवादः - पुन तेषां देवासुरत्वं कथम्? उच्यते- शास्त्रजनित ज्ञानकर्मभाविता द्योतनात् देवाः भवन्ति। त एव स्वाभाविक-प्रत्यक्षानुमान जनितदृष्टप्रयोजनकर्मज्ञानभाविताः असुराः। स्वेषु असुषु एव रमणात् सुरेभ्यो देवेभ्यो अन्यत्वात् वा।
ते ह वाचमूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यो वागुदगायत्। यो वाचि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत् कल्याणं वदति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्रात्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं वदति स एव स पाप्मा।। २।।
மந்த்ரார்த்தம் --அந்த தேவதைகள் வாக்கிடம் “நீங்கள் எங்களுக்காக உத்கானம் செய்யுங்கள்” என்று கூறின. வாக் ஆனது மிகவும் நன்றி என்று கூறி அவர்களுக்காக உத்கானம் செய்தது. தன்னுடைய வாணியை உபயோகித்து தேவதைகளுக்காக கானம் செய்தது. மேலும் சுபமாய் பேசி தனக்காகவும் கானம் செய்தது. அப்பொழுது அசுரர்கள் இந்த உத்காதாவினால் நம்மை தேவர்கள் ஜெயித்துவிடுவார்கள் என்று நினைத்தார்கள். ஆகையால் அவர்கள் வாக்கிடம் சென்று பாபத்துடன் கூடியதாய் செய்தார்கள். அந்த வாக் நிஷித்தமாய் பாஷணம் செய்தது. அதுவே பாபமாகும். அதுவே பாபமாகும்.
अथ ह प्राणमूचुस्त्वं न उद्गायेति। तथेति तेभ्यः प्राण उद्गायद्यः प्राणे भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याणं जिघ्राति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्रात्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं जिघ्राति स एव स पाप्मा।। ३।।
மந்த்ரார்த்தம் --அதன்பின் (தேவதைகள்) அவர்கள் பிராணனிடம்“நீ எங்களுக்காக உத்கானம் செய்” என்று கூறினார்கள். அப்பொழுது பிராணன்“அவ்வாறே செய்கிறேன்” என்று கூறி அவர்களுக்காக உத்கானம் செய்தது. பிராணனிடத்தில் எந்த போகம் உள்ளதோ அதை தேவதைகளுக்காக கானம் செய்தது. எந்த ஒரு மங்களம் உள்ளதோ அதை தன் பொருட்டு கானம் செய்தது. இந்த உத்காதாவின் மூலமாய் நம்மை தேவகணங்கள் ஜெயித்து விடுவார்கள் என்று அசுரர்கள் அறிந்தார்கள். ஆகையால் அவர்கள் தேவதைகள் சமீபம் சென்று அவர்களை பாபத்தில் சேர்த்தார்கள். இந்த ஒவ்வாத ஒன்றை நுகரச் செய்தது எதுவோ அதுவே அந்த பாபம்.
अथ ह चक्षुरूचुस्त्वं न उद्गायेति। तथेति तेभ्यश्चक्षुरुदगायद्यश्चक्षुषि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत् कल्याणं पश्यति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्रात्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं पश्यति स एव स पाप्मा।। ४।।
மந்த்ரார்த்தம் --மேலும் அவர்கள்,“நீ எங்களின் பொருட்டு உத்கானம் செய்” என்று சக்ஷு(கண்) விடம் கூறினார்கள், அப்பொழுது கண்“அவ்வாறே” என்று அவர்களுக்காக உத்கானம் செய்தது. சக்ஷுவிடத்தில் என்ன போகம் இருந்ததோ அதை தேவர்களுக்காக கானம்  செய்தது அதில் எந்த ஒரு மங்கல தர்சனம் உள்ளதோ அதைத் தன்பொருட்டு செய்தது. இந்த உத்காதாவின் மூலமாய் தேவர்கள் நம்மை ஜெயித்து விடுவார்கள் என்று அசுரர்கள் அறிந்தார்கள். ஆகையால் அவர்கள் அதனிடம் சென்று அதைப் பாபமுடையதாய் செய்தார்கள். அந்த ஒவ்வாததாக எதைக் கண்டார்களோ அதுவே பாபமாகும்.
अथ ह श्रोत्रमूचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्यः श्रोत्रमुदगायद्यः श्रोत्रे भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याणं श्रृणोतिते विदुरनेन वै न उद्गात्रात्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं श्रृणोति स एव स पाप्मा।। ५।।
மந்த்ரார்த்தம் -- மேலும் அவர்கள் காதை பார்த்து, “நீ எங்களின் பொருட்டு உத்கானம் செய்” என்று கூறினார்கள். ‘அவ்வாறே’ என்று கூறி அவர்களின் பொருட்டு உத்கானம் செய்தது. ஸ்ரோத்திரத்தில் உள்ள போகத்தைத் தேவர்களின் பொருட்டும், தனக்காக மங்களம் (சுபம்) உண்டாக வேண்டும் என்பதற்காகவும் கானம் செய்தது. தேவர்கள் இந்த உத்கானம் மூலமாய் தன்னை ஜெயித்துவிடுவார்கள் என்று அசுரர்கள் அறிந்தார்கள். ஆகையால் அவர்களைக் குறித்து பாபத்தை அசுரர்கள் அடைவிக்கச் செய்தார்கள். அந்த ஒவ்வாததை கேட்ட  அதுவே பாபமாகும்.
अथ ह मन ऊचुस्त्वं न उद्गायेति। तथेति तेभ्यो मन उद्गायद्यो मनसि भोगस्तं देवेभ्य आगायद्यत्कल्याणं सङ्कल्पयति तदात्मने। ते विदुरनेन वै न उद्गात्रात्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं सङ्कल्पयति स एव स पाप्मैवमु खल्वेता देवताः पाप्मभिरुपासृजन्नेवमेनाः पाप्मनाविध्यन्।। ६।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அதன் பின் மனதைக்குறித்து தேவர்கள், “நீ எங்களுக்காக உத்கானம் செய்ய வேண்டும்” என்று கேட்டார்கள். அவ்வாறே செய்கிறேன் என்று அவர்களுக்காக உத்கானம் செய்தது. மனதில் உள்ள போகத்தை அவர்களுக்காகவும், மங்களத்தையும் தன்னிடத்தில் சங்கல்பம் செய்தது. அதனால் உத்கானத்தால் தேவர்கள் ஜயத்தை அடைவார்கள் என்று அசுரர்கள் அறிந்தார்கள். அதனால் அதனிடம் சென்று அவர்கள் பாபத்தை அடையும்படி செய்தார்கள். அந்த ஒவ்வாத ஸங்கல்பம் எதுவோ அது பாபமாகும். அது பாபமாகும். இவ்வாறு நிச்சயம் செய்யப்பட்டதால் இந்த தேவதைகளுக்கு பாபம் வந்து சேர்ந்தது. இவ்வாறு அசுரர்கள் பாபத்தை அடையச் செய்தார்கள்.
अथ हेममासन्यं प्राणमूचुस्त्वं न उद्गायेति। तथेति तेभ्य एष प्राण उद्गायत्ते विदुरनेन वै न उद्गात्रात्येष्यन्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाविव्यत्सन्। स यथाश्मानमृत्वा लोष्टो विध्वंसेतैवं हैव विध्वंसमाना विष्वञ्चो विनेशुस्ततो देवा अभवन्परासुराः। भवत्यात्मना परास्य द्विषन्भ्रातृव्यो भवति य एवं वेद।। ७।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அதன் பின் தங்கள் முகத்தில் இருக்கும் பிராணனைக்குறித்து “நீ எங்களுக்காக உத்கானம் செய்யவேண்டும்” என்று கேட்டன. ‘அப்படியே ஆகட்டும்’ என்று கூறிக்கொண்டு பிராணன் ஆனது அவர்களின் பொருட்டு உத்கானம் செய்தது. இந்த கானம் மூலமாய் தேவர்கள் நம்மை ஜெயித்து விடுவார்கள் என்று அறிந்தது. ஆகையால் அதன் சமீபம் சென்று பாபத்தை அடைவிக்க விரும்பின. ஆனால் கல்வீசி எறிந்தால் எப்படி மண் சிதறிப்போகுமா அவ்வாறு பிராணனை அடிக்க முடியாமல் சிதறுண்டு போனார்கள். ஆதலால் தேவர்கள் ஜெயித்தார்கள். அசுரர்கள் தோற்றுப்போனார்கள், இவ்வாறு அறிபவன் பிரஜாபதி ஸ்வரூபத்தை அடைகிறான். இவனுடைய விரோதிகளும் தோல்வி அடைகிறார்கள்.
ते होचुः क्व नु सोऽभूद्यो न इत्थमसक्तेत्ययमास्येऽन्तरिति सोऽयास्य आिङ्गरसोऽङ्गानां हि रसः।। ८।।
மந்த்ரார்த்தம்-அவர்கள் கூறினார்கள், (எதனால் நாங்கள் இவ்வாறு சக்தி அற்றவர்களாய் இருக்கின்றோம். தேவ பாவத்தை அடையவேண்டும் அது எங்கே உள்ளது?) (என்று விசாரம் செய்து நிச்சயித்தார்கள்) அது முகத்தின் உள்ளே இருக்கின்றது. ஆகையால் முகம் (ஆஸ்யம்) அங்கிரஸ் ஆகும். ஏன்எனில் அது அங்கங்களின் ரசமாகும்.
स वा एषा देवता दूर्नाम दूरं ह्यस्या मृत्युर्दूरं ह वा अस्मान्मृत्युर्भवति य एवं वेद।। ९।।
மந்த்ரார்த்தம் --அந்த இந்த தேவதை“தூர்” என்ற பெயர் உடையது. ஏனெனில் மிருத்யுவானது இதனிடம் இருந்து தூரமாய் இருக்கிறது. எவன் இவ்வாறு அறிகிறானோ அவன் மிருத்யுவிடம் இருந்து தூரமாய் இருக்கின்றான்.
स वा एषा देवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृत्युमपहत्य यत्रासां दिशामन्तस्तद्गमयाञ्चकार तदासां पाप्मनो विन्यदधात्तस्मान्न जनमियान्नान्तमियान्नेत्पाप्मानं मृत्युमन्ववायानिति।। १०।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அந்த இந்த பிராண தேவதை இந்த வாக் முதலிய தேவதைகளின் பாபரூப மிருத்யுவை ஒழித்து எங்கு திசைகளின் முடிவோ அங்கே அடையச்செய்தது. அங்கு அவைகளின் திரஸ்கார பூர்வமாய் அது (பிராண தேவதை) ஸ்தாபித்தது. ஆகையால் “நான் பாபரூப மிருத்யுவுடன் சம்பந்தம் அடையமாட்டேன்” என்றும், இந்த பயத்தால் முடிவுடைய ஜனங்களுடனும் முடிவான தேசத்திற்கும் செல்லமாட்டோம் என்றும் (வாக் முதலிய தேவதைகள் நினைத்தது).
सा वा एषा देवतैतासां देवतानां पाप्मानं मृत्युमपहत्याथैना मृत्युमत्यवहत् ।। ११।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அந்த இந்த பிராணதேவதை தேவதைகளின் பாபரூப மிருத்யுவை ஒழித்து அவைகளை மிருத்யுவை கடக்கச் செய்தது. (அதாவது அக்னி முதலிய தேவதா தன்மையை அடையச்செய்தது)
स वै वाचमेव प्रथमामत्यवहत्सा यदा मृत्युमत्यमुच्यत सोऽग्निरभवत्सोऽयमग्निः परेण मृत्युमतिक्रान्तो दीप्यते ।। १२।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அந்த பிரசித்தமான பிராணன் பிரதானமான வாக்தேவதையை மிருத்யுவிடம் இருந்து விடுவித்தது. எப்பொழுது அந்த வாக் மிருத்யுவைக் கடந்ததோ அப்பொழுது அக்னி ஆகிவிட்டது. அந்த இந்த அக்னி மிருத்யுவை அதிக்கிரமணம் செய்து (தாண்டி) ஜொலிக்கிறது.
अथ प्राणमत्यवहत्स स यदा मृत्युमत्यमुच्यत स वायुरभवत्सोऽयं वायुः परेण मृत्युमतिक्रान्तः पवते ।। १३।।
மந்த்ரார்த்தம் -- அதன் பின் பிராணன் (கிராணம்) மேற்கூறியவாறு அந்த வாயு தேவதை மிருத்யுவைக் கடந்து வீசுகின்றது.
अथ चक्षुरत्यवहत्तद्यदा मृत्युमत्यमुच्यत स आदित्योऽ-भवत्सोऽसावदित्यः परेण मृत्युमतिक्रान्तस्तपति ।। १४।।
மந்த்ரார்த்தம்- (சக்ஷு விஷயத்திலும் முன் கூறியவாறு) சக்ஷு ஆதித்ய தேவதையாகி மிருத்யுவைத்தாண்டி மேலாய் தபிக்கின்றது.
अथ श्रोत्रमत्यवहत्तद्यदा मृत्युमत्यमुच्यत ता दिशोऽभवंस्ता इमा दिशः परेण मृत्युमतिक्रान्ताः ।। १५।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவ்வாறே (சுரோத்திரவிஷயத்தில் மேற்கூறியவாறு) சுரோத்திரம் திக் தேவதையாகி மிருத்யுவைத் தாண்டி இருக்கிறது.
अथ मनोऽत्यवहत्तद्यदा मृत्युमत्यमुच्यत स चन्द्रमा अभवत्सोऽसौ चन्द्रः परेण मृत्युमतिक्रान्तो भात्येवं ह वा एनमेषा देवता मृत्युमतिवहति य एवं वेद ।। १६।।
மந்த்ரார்த்தம்- (மனது விஷயத்திலும் மேற்கூறியவாறு) மனது சந்திர தேவதையாகி மிருத்யுவைத்தாண்டி விளங்குகின்றது. அந்த இந்த அதிக்கிராந்த சந்திரன் மிருத்யுவைக் காட்டிலும் மேலாய் பிரகாசிக்கின்றான். இவ்வாறு அந்த தேவதை அந்த மிருத்யுவைத்தாண்டி இருக்கிறது என்று எவன் அறிகிறானோ அவன் அறிந்தவனாகிறான்.
अथात्मनेऽन्नाद्यमागायद्यद्धि किञ्चान्नमद्यतेऽनेनैव तदद्यत इह प्रतितिष्द्भति ।। १७।।
மந்த்ரார்த்தம்- அதன் பின் அது தனக்கு சாப்பிட வேண்டிய அன்னத்திற்காக கானம் செய்தது. ஏன்எனில்  நாம் சிறிது அன்னம் சாப்பிட்டால் அது பிராணன் மூலமாய் சாப்பிட்டதாக ஆகிறது. அவ்வாறே அன்னத்தில் பிராணன் பிரதிஷ்டையாகிறது. (வைக்கப்பட்டிருக்கின்றது).
ते देवा अब्रुवन्नेतावद्वा इदं ्ँसर्वं यदन्नं तदात्मन आगासीरनुनोऽस्मिन्नन्न आभजस्वेति ते वै माभिसंविशतेति तथेति त ँ्समन्तं परिण्यविशन्ति। तस्माद्यदनेनान्नमत्ति तेनैतास्तृप्यन्त्येव ँ्ह वा एन ँ् स्वा अभिसंविशन्ति भर्ता स्वाना ँ् श्रेष्द्भः पुर एता भवत्यन्ना-दोऽधिपतिर्य एवं वेद य उ हैवंविद् स्वेषु प्रति प्रतिबूभूर्षति न हैवालं भार्येभ्यो भवत्यथ य एवैतमनु भवति यो वैतमनु भार्यान्बुभूर्षति स हैवालं भार्येभ्यो भवति ।। १८।।
மந்த்ரார்த்தம்- தேவகணங்கள் (பிராணனை நோக்கி) கூறியது, “இவ்வளவுதானா?, இந்த அன்னம் எல்லாம் உனக்காக வேண்டி கானம் செய்யப்பட்டதா; அன்னம் இல்லாமல் எங்களால் இருக்கமுடியாது. எங்களுக்கும் அன்னத்தில் பங்குகொடு” என்று. (பிராணன் கூறியது.) “உங்களுக்கு அன்னம் வேண்டுமெனில் என்னில் கலந்து விடுங்கள்” என்றது. “மிக்க நன்று” என்று கூறி பூதகணங்கள் எல்லாவகைகளிலும் (பிராணனில்) பிரவேசித்தார்கள் ஆகையால் பிராணன் மூலமாய் புருஷன் அன்னத்தை உட்கொள்கிறான். அதனால் பிராணன் திருப்தி அடைகிறது. ஆகையால் இவ்வாறு அறிந்தவனை அவனுடைய சுற்றத்தார்கள் எல்லாவகையிலும் வந்து ஆஸ்ரயிக்கின்றார்கள், அவன் சுற்றத்தார்களை தாங்குகின்றான். அவர்களுள் மேலானவராயும், அவர்களுக்கு முன்னே செல்பவனாகவும் இருக்கின்றான். அவ்வாறு அன்னத்தை சாப்பிடுபவன் எல்லோருக்கும் அதிபதியாகின்றான். இப்படி அறிந்தவனை பகைக்க விரும்புபவர்கள் தங்களைச் சார்ந்தோரை திருப்தி செய்யமாட்டார்கள். எவன் ஒருவன் இவ்விதம் அனுசரிக்கின்றவனை அனுசரிக்கின்றானோ அவன் இவ்விதம் அனுசரிப்பதால் தன்னை ஆஸ்ரயித்தவர்களை திருப்தி செய்யும் சக்தி உள்ளவனாகின்றான்.
सोऽयास्य आिङ्गरसोऽङ्गाना्ँहि रसः प्राणो वा अङ्गानां रसः प्राणो हि वा अङ्गाना्ँरसस्तस्माद्यस्मात्कस्माच्चाङ्गात्प्राण उत्क्रामति तदेव तच्छुष्यत्येष हि वा अङ्गना्ँरसः।। १९ ।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த உயிருக்கு முக்கியமானது பிராணன் ஆகும். அது அங்கங்களின் ரசமாகும். அதாவது சாரமாகும். பிராணனே அங்கங்களின் ரசம். நிச்சயமாய் பிராணனே அங்கங்களின் ரசம். ஏன்எனில் எந்த ஒரு அங்கத்திலிருந்து வெளிக்கிளம்புகிறதோ அப்பொழுது அங்கம் உலர்ந்துவிடுகிறது. ஆகையால் அது அங்கங்களின் ரசமாகும்.
एष उ एव बृहस्पतिर्वाग्वै बृहती तस्या एष पतिस्तस्मादु बृहस्पतिः ।। २०।।
மந்த்ரார்த்தம்- இவரே பிருஹஸ்பதி. வாக்கேबृहति மிகப்பெரியது (ப்ருஹதி) அதன் பதி பிருஹஸ்பதி.
एष उ एव ब्रह्मणस्पतिर्वाग्वै ब्रह्म तस्या एष पतिस्तस्मादु ब्रह्मणस्पतिः।। २१।।
மந்த்ரார்த்தம்- இதுவே பிரஹ்மணஸ்பதி வாக்கே பிரஹ்மம், அதன் பதி பிரஹ்மத்தினுடைய பதி. ஆகையால் பிரஹ்மணஸ்பதி.
एष उ एव साम वाग्वै सामैष सा चामश्चेति तत्साम्नः सामत्वम्। यद्वेव समः प्लुषिणा समो मशकेन समो नागेन सम एभिस्त्रिभिर्लोकैः समोऽनेन सर्वेण तस्माद्वेव सामाश्नुते साम्नः सायुज्य ँ्सलोकतां य एवमेतत्साम वेद ।। २२।।
மந்த்ரார்த்தம்- இதுவே சாமம், அதுவே(सा) வாக் மேலும் எது பிராணனோ அது “அம”(+¨É) ஆகும்.“सा” (சா) வும்.“अम” (அம) வும் சேர்ந்து“साम” (சாம) ஆகும். அது சாமத்தின் சமத்துவமாகும் ஏன்எனில் பிராணன் வெண்வண்டிற்கும், கொசுவிற்கும், யானைக்கும் சமானமாய் இருக்கிறது. இது மூவுலகிற்கும் சமமாய் இருக்கிறது. மேலும் எல்லாவற்றிற்கும் சமமாய் இருக்கின்றது. ஆகையால் அது சாமம்(साम) ஆகும். இந்த சாமத்தை இவ்வாறு எவர் அறிகிறாரோ அவர்கள் சாமத்தின் சாயுஜ்யத்தையும் சாலோகத்தையும் அடைவர்.
एष उ वा उद्गीथः प्राणो वा उत्प्राणेन हीद ँ्सर्वमुत्तब्धं वागेव गीथोच्च गीथा चेति स उद्गीथः।। २३।।
மந்த்ரார்த்தம்- அதுவே உத்கீதம்.“उद्गीथ” (பிராணன்“उत्” (உத்). பிராண மூலமாகவே எல்லாம் தாரணை செய்யப்படுகிறது. வாக்கே“गीथा” கீதா. இது“उत्” உத் மேலும்“गीथा”  கீதாவும் ஆகும். ஆகையால்“उद्गीथ” (உத்கீத) எனப்படுகிறது.
तद्धपि ब्रह्मदत्तश्चैकितानेयो राजानं भक्षयन्नुवाचायं त्यस्य राजा मूर्धानं विपातयताद्यदितोऽयास्य आिङ्गरसोऽन्येनोदगायदिति वाचा च ह्येव स प्राणेन चोदगायदिति।। २४।।
மந்த்ரார்த்தம்- இந்த (பிராண) விஷயத்தில் ஒருகதை இருக்கின்றது. சைகிதானேய பிரஹ்மதத்தன் ஒரு யக்ஞத்தில் சோமத்தை அருந்திக்கொண்டே கூறினார். “அயாஸ்ய (अयास्य) என்றும் ஆங்கிரசம் என்னும் பெயருடைய முக்கியப் பிராணனை வாக்குடன் கூடிய பிராணனைத்தவிர வேறு தேவதையின் மூலமாய் உத்கானம் செய்தால் இந்த சோமம் என் தலையை வெடிக்கச்செய்யட்டும்” என்று கூறினார். ஆகையால் அவர் பிராணன் மேலும் வாக் இவைகளின் வாயிலாய் உத்கானம் செய்தார் என்ற நிச்சயம் ஏற்படுகிறது.
तस्य हैतस्य साम्नो यः स्वं वेद भवति हास्य स्वं तस्य वै स्वर एव स्वं तस्मादार्त्विज्यं करिष्यन्वाचिस्वरमिच्छेत तया वाचा स्वरसम्पन्नयार्त्विज्यं कुर्यात्तस्माद्यज्ञे स्वरवन्तं दिदृक्षन्त एव।          अथो यस्य स्वं भवति भवति हास्य स्वं य एवमेतत्साम्नः स्वं              वेद ।। २५।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த இந்த சாம சப்த வாச்ய முக்கிய பிராணனின் சொந்த (தனத்தை) எவன் அறிகிறானோ அதனால் அவன் தனத்தை அடைவான். நிச்சயமாய் அந்த தனம் ஸ்வரமாகும். ஆகையால் ரித்விக் கர்மம் செய்பவர்களின் வாக்கில் ஸ்வரத்தைச் சேர்க்க விரும்ப வேண்டும். அந்த ஸ்வரத்துடன் கூடிய வாக்கினால் ரித்விக் கர்மம் செய்யவேண்டும் . இதனால் யக்ஞத்தில் ஸ்வரத்துடன் உத்கானம் செய்பவனைக் காண்பதில் இச்சை செய்கிறார்கள். உலகத்தில் எவருக்கு தனம் உள்ளதோ (அவரை காண விரும்புவார்கள்) அதைப்போல் இந்த ஸாமத்தைத் தனமாக அறிகிறார்களோ அதனால் தனத்தை அடைகின்றார்கள்.
तस्य हैतस्य साम्नो यः सुवर्णं वेद भवति हास्य सुवर्णं तस्य वै स्वर एव सुवर्णं भवति हास्य सुवर्णं य एवमेतत्साम्नः सुवर्णं वेद।। २६।।
மந்த்ரார்த்தம்- எவன் இந்த ஸாமத்தின் ஸுவர்ணத்தை அறிகிறானோ அதனால் ஸுவர்ணத்தை அடைகின்றான். அதன் ஸ்வரமே ஸுவர்ணம். எவன் இவ்வாறு இந்த ஸாமத்தின் ஸுவர்ணத்தை அறிகிறானோ அவன் ஸுவர்ணத்தை அடைகின்றான்.
तस्य हैतस्य साम्नो यः प्रतिष्द्भां वेद प्रति ह तिष्द्भति तस्य वै वागेव प्रतिष्द्भा वाचि हि खल्वेष एतत्प्राणः प्रतिष्द्भितो गीयतेऽन्न इत्यु हैक आहुः।। २७।।
மந்த்ரார்த்தம்- எவன் இந்த சாமத்தின் பிரதிஷ்டையை அறிகிறானோ அவன் ஸ்திரமாக ஆகின்றான். நிச்சயமாய் வாக்கே (வாணியில்) நிலைபெற்று அல்லவா இந்த பிராணன் கானம் செய்கிறது. சிலர் அது அன்னத்தில் பிரதிஷ்டையாகி கானம் செய்கிறது என்று கூறுகிறார்கள்.
अथातः पवमानानामेवाभ्यारोहः। स वै खलु प्रस्तोता साम प्रस्तैति स यत्र प्रस्तुयात्तदेतानि जपेत्। असतो मा सद्गमय तमसो मा ज्योतिर्गमय मृत्योर्मामृतं गमयेति। स यदाहासतो मा सद्गमयेति मृत्युर्वा असत्सदमृतं मृत्योर्मामृतं गमयामृतं मा कुर्वित्येवैतदाह। तमसो मा ज्योतिर्गमयेति मृत्युर्वै तमो ज्योतिरमृतं मृत्योर्मामृतं गमयामृतं मा कुर्वित्येवैतदाह। मृत्योर्मामृतं गमयेति नात्र तिरोहित-मिवास्ति। अथ यानीतराणि स्तोत्राणि तेष्वात्मनेऽन्नाद्यमागाये-त्तस्मादु तेषु वरं वृणीत यं कामं कामयेत त ँ्स एष एवंविदुद्गातात्मने वा यजमानाय वा यं कामं कामयते तमागायति तद्वैतोकजिदेव न हैवालोक्यताया आशास्ति य एवमेतत्साम वेद ।। २८।।
மந்த்ரார்த்தம்- இனி பவமானங்களின் எவ்வாறு மேலே செல்வது (அப்யாரோஹம்) என்பது கூறப்படுகிறது. அந்த ப்ரஸ்தோதா அந்த நிச்சயமாக ஸாமத்தை ஆரம்பம் செய்கிறார். அப்பொழுது ஆரம்பம் செய்யும் சமயத்தில் ஜெபிக்க வேண்டிய மந்திரங்கள்“असतो मा सद्गमय” (அசதோ மா சத்கமய,“तमसो माVªÉÉäÊiÉMÉǨɪɔ தம்சோ மா ஜ்யோதிர்கமய,“मृत्योर्मामृतं गमय” மிருத்யோர்மா அமிருதம்கமய) அவர் கூறும்போது- என்னை அசத்திலிருந்து சத்தை அடையச்செய் என்ற இடத்தில் மிருத்யுவே அசத் மேலும் அம்ருதம் சத். ஆகையால் அது இவ்வாறு கூறுகிறது. என்னை ம்ருத்யுவிலிருந்து அம்ருத்யுவிற்கு எடுத்துச்செல். அதாவது என்னை அமரனாகச்செய். அப்பொழுது கூறுகிறார்.- என்னை இருளிலிருந்து பிரகாசத்திற்கு எடுத்துச்செல் என்ற இதில் ம்ருத்யு இருள் ஆகும். அம்ருதம் ஜோதி (பிரகாசம்) ஆகும். இவ்வாறு என்னை அமரனாகச் செய் என்பதாகும். என்னை ம்ருத்யுவிலிருந்து அம்ருதத்திற்கு எடுத்துச் செல் என்பதில் திரோஹிதம் (மறைப்பு) இல்லை. இதன் பின் வரும் மற்ற ஸ்தோத்திரங்களில் அன்னத்தை பிரதிஷ்டையாக கருதி (அன்னாத்யா) ஆகானம் செய்ய வேண்டும். அதை கானம் செய்வதை அறிந்த யஜமானன் வரம் வேண்டினான். அதேபோல் போகத்தில் இச்சையையும் வேண்டினான், அதை இவ்வாறு அறிந்த உத்காதா தன்னுடைய அதாவது யஜமானனுக்காக எந்த போகத்தை இச்சிக்கிறானோ அதற்காக ஆகானம் செய்கிறான். அந்த இதுவே பிராணதர்சன லோகப்பிராப்திக்கான சாதனமாகும். எவன் ஒருவன் இவ்வாறு இந்த ஸாமத்தை அறிகிறானோ அவனுக்கு அலோக்கியத்தில் (லோகபிராப்தி இன்மையில்) ஆசை உண்டாகாது.
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्याये
 
प्रथमोऽध्यायः चतुर्थब्राह्मणम् मन्त्रः । ग्रन्थसम्बन्धः।
आत्मैवेदमग्र आसीत्पुरुषविधः सोऽनुवीक्ष्य नान्यदात्मनो-ऽपश्यत्सोऽहमस्मीत्यग्रे व्याहरत्ततोऽहंनामाभवत्तस्मादप्येतर्ह्या-मन्त्रितोऽहमयमित्येवाग्र उक्त्वाथान्यन्नाम प्रब्रूते यदस्य भवति स यत्पूर्वोऽस्मात्सर्वस्मात्सर्वान्पाप्मन औषत्तस्तमात्पुरुष ओषति ह वै स तं योऽस्मात्पूर्वो बुभूषति य एवं वेद ।। १ ।।
மந்த்ரார்த்தம்-இதற்கு முன் ஆத்மா புருஷாகாரமாய் இருந்தது. அவர் ஆலோசனை செய்ததில் தன்னைத்தவிர பின்னமாக ஒன்றையும் பார்க்கவில்லை. அவர் ஆரம்பத்தில்“अहम् अस्मि” (அஹம் அஸ்மி) நான் இருக்கின்றேன் என்று கூறினார் ஆகையால் அவர்“अहम्”அஹம் (நான்) என்ற பெயர் உடையவரானார். இதிலிருந்து இப்பொழுதும் இவ்வாறு இந்த பெயரை அறிவதற்கு முன்“अयमहम्”(அயமஹம் - அது நான்) என்று கூறி அதன்பின் தன்னுடைய வேறு பெயர் ஏற்படுகிறது. அது கூறப்படுகிறது. ஏன்எனில் எல்லாவற்றிற்கும் முன்பே இருந்த இந்த (ஆத்மா எனப்படும் பிரஜாபதி) ஆத்மா எல்லா பாபங்களை தஹனம் செய்ததால் அது புருஷன் ஆயிற்று. இவ்வாறு உபாசனை செய்து (பாபங்களை) தஹனம் செய்யப்படுபவன் அதற்கு முன் பிரஜாபதியாக ஆசைப்படுகிறான்.
सोऽबिभेत्तस्मादेकाकी बिभेति स हायमीक्षां चक्रे यन्मदन्यन्नास्ति कस्मान्नु बिभेमीति तत एवास्य भयं वीयाय कस्माभेष्यद् द्वितीयाद्वै भयं भवति।। २।।
மந்த்ரார்த்தம்- அது பயத்தை அடைந்தது. தனியாக ஒரே புருஷனாய் இருந்ததால் பயமாய் இருந்தது. அதனால் அது இவ்வாறு விசாரம் செய்தது. “என்னைத்தவிர இரண்டாவதாக வேறு ஒருவரும் இல்லை எனில் நான் எதற்காக பயப்படவேண்டும்?” அப்பொழுது அதற்கு பயம் நீங்கியது. ஆனால் எதனால் பயம் உண்டாயிற்று? ஏன் எனில் இரண்டாவது இருந்தால் அல்லவா பயம் ஏற்படும்.
स वै नैव रेमे तस्मादेकाकी न रमते स द्वितीयमैच्छत्। स हैतावानास यथा स्त्रीपुमा ँ्सौ सम्परिष्वक्तौ स इममेवात्मानं द्वेधापातयत्ततः पतिश्च पत्नी चाभवतां तस्मादिदमर्धबृगलमिव स्व इति ह स्माह याज्ञवल्क्यस्तस्मादयमाकाशः स्त्रिया पूर्यत एव ता ्ँ समभवत्ततो मनुष्या अजायन्त ।। ३।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த ப்ரஜாபதியானவர் ரமிக்கவில்லை. ஆகையால் தனி மனிதனுக்கு ரமிக்கும் தன்மை கிடையாது. ஆகையால் இரண்டாவதை விரும்பியது. எவ்வாறு ஸ்த்ரீ, புருஷர்களுக்கு ஒருவருக்கு ஒருவர் ஆலிங்கனம் ஏற்படுகிறதோ அவ்வாறே பரிணாமம் உடையதாயிற்று. அவர் தனது தேஹத்தை இரண்டு பாகமாகப் பிரித்து. அதிலிருந்து பதி (கணவன்), பத்னியும் (மனைவி)  உண்டாயினர். ஆகையால்  இந்த சரீரம் अर्धबृगल அதாவது இரண்டு தலமுடைய அன்னத்தின் ஒரு தலத்திற்கு சமானம் ஆகிறது. இவ்வாறு யாக்யவல்க்யர் கூறினார். ஆகையால் இந்த(पुरुषार्ध) ஆகாச ஸ்த்ரீயினால் பூர்ணமாகிறது. அது அந்த ஸ்த்ரீயுடன் சேர்ந்தது. அதிலிருந்து மனுஷ்யன் உண்டானான்.
सो हेयमीक्षाञ्चक्रे कथं नु मात्मन एव जनयित्वा सम्भवति हन्त तिरोऽसानीति सा गौरभवदृषभ इतरस्ता ्ँसमेवाभवत्ततो गावोऽजायन्त वडवेतराभवदश्ववृष इतरो गर्दभीतरा गर्दभ इतारस्ताँ समेवाभवत्तत एकशफमजायताजेतराभवद्वस्त इतरोऽविरितरा मेष इतरस्ताँ्समेवाभवत्ततोऽजावयोऽजायन्तैवमेव यदिदं किञ्च मिथुनमा पिपीलकाभ्यस्तत्सर्वसृजत।। ४।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த (சதரூபா) இவ்வாறு நினைத்தாள். எவ்வாறு எனில் ‘தன்னிடம் இருந்தே உண்டாக்கி ஏன் என்னையே அடைகிறது?’ நல்லது. நான் மறைந்து போகிறேன். அதிலிருந்து அது பசுவாயிற்று. இரண்டாவதாகிய அந்த மனு காளை மாடாகி நன்றாக அனுபவித்தது. இதிலிருந்து பசுக்கள் உண்டாயிற்று. அப்பொழுது அது பெண் குதிரையாயிற்று அவ்வாறே மனு ஆண் குதிரை ஆயிற்று. அதன் பின் அது பெண் கழுதையாயிற்று. மனு ஆண் கழுதையாயிற்று. அதனால் சம்போகம் அடைந்தது. அதிலிருந்து  ஜ்வலிக்கின்ற பசு (மிருகம்) உண்டாயிற்று. சதரூபா பெண் ஆடாயிற்று. மேலும் மனு ஆண் ஆடாக ஆனார். அதன் பின் பெண் எறும்பாயிற்று. மனு ஆண் எறும்பானார் இதிலிருந்து ஆடு, எறும்புகள் உத்பத்தியானது. இவ்வாறு எறும்பு முதல் ஆரம்பித்து மிதுனத்தினால் (ஸ்திரீ புருஷசேர்க்கையால்) எல்லாவற்றையும் அது உண்டாக்கியது.
सोऽवेदहं वाव सृष्टिरस्म्यह्ँ हीद्ँ सर्वमसृक्षीति ततः सृष्टिरभवत्सृष्टा ्ँ हास्यैतस्यां भवति य एवं वेद।। ५।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த பிரஜாபதியானவர் “நானே சிருஷ்டி” என்று அறிந்தார். நானே இவை எல்லாவற்றையும் உண்டாக்கினேன். ஆகையால் “சிருஷ்டி” என்ற நாமம் (பெயர்) உடையவனாகிறேன். எவர் இவ்வாறு அறிகிறாரோ அவர் இதன் (இந்த பிரஜாபதியின்) சிருஷ்டியில் சிரஷ்டா (சிருஷ்டி செய்கிறவன்) ஆக ஆகின்றான்.
अथेत्यभ्यमन्थत्स मुखाच्च योनेर्हस्ताभ्यां चाग्निमसृजत तस्मादेतदुभयमलोमकमन्तरतोऽलोमका हि योनिरन्तरतः। तद्यदिदमाहुरमुं यजामुं यजेत्येकैकं देवमेतस्यैव सा विसृष्टिरेष उ ह्येव सर्वे देवाः। अथ यत्किञ्चेदमार्द्रं तद्रेतसोऽसृजत तदु सोम एतावद्वा इद्ँ सर्वमन्नं चैवान्नादश्च सोम एवान्नमग्निरन्नादः सैषा ब्रह्मणोऽतिसृष्टिः। यस्छ्रेयसो देवानसृजताथ यन्मर्त्यः सन्नमृतानसृजत तस्मादतिसृष्टिरतिसृष्टाँ हास्यैतस्यां भवति य एवं वेद।। ६।।
மந்த்ரார்த்தம்- அதன் பின் அது இவ்வாறு மந்தனம் (கடைதல்) செய்தது. இவ்வாறு முகரூபி யோனியிலிருந்து இரண்டு கைகளால் (மந்தனம்) செய்து அக்கினியை உண்டாக்கினார். ஆகையால் இரண்டு கைகளின் உள் பக்கமும் முடி அற்று இருக்கின்றன. அவ்வாறே முகத்தின் (யோனியின்) உள்பக்கமும் முடி அற்று இருக்கிறது. ஆகையால் யாகத்தில் வெவ்வேறு தேவர்கள் இருப்பதாக நினைத்து இவ்வாறு கூறுகிறார்கள். இந்த (அக்னி) தேவதையை யஜி, இந்த (இந்திர) தேவதையை யஜி என்று கூறினாலும் அவை எல்லாம் ஒரே தேவதையாகும். அது சர்வதேவ ஸ்வரூப பிரஜாபதியாகும். அதன் பின் எது சிறிது ஈரமுள்ள வஸ்து எது உண்டானது அவைகளின் ரசத்தைக் கொண்டு வீர்யத்தை உண்டுபண்ணினார். அதுவே சோமம். இந்த உலகத்தில் உள்ளவை எல்லாம் அன்னமாகவும். அன்னாதகமாயும் உள்ளது. சோமம் அன்னம், அக்னி அன்னாத:- இந்த பிரஹ்மாவின் உக்ரமான ஸ்ருஷ்டி உள்ளதோ அதை தன்னிடமிருந்தே உத்கிருஷ்டமான தேவதைகளை உண்டாக்கினார். (ஸ்ருஷ்டித்தார்) தான் மர்த்தியனாய் இருந்த போதிலும் மரணதர்மம் இல்லாத தேவர்களை (அமர்த்யர்களை) உண்டாக்கினார். ஆகையால் அதி ஸ்ருஷ்டி (உத்கிருஷ்டமான ஸ்ருஷ்டி) ஆகும். எவர் இவ்வாறு அறிகின்றாரோ அவர் இந்த அதி ஸ்ருஷ்டி விஷயத்தில் பிரஜாபதிபோல் ஆகின்றார்.
तद्धेदं तर्ह्यव्याकृतमासीत्तन्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियता-सौनामायमिद्रूप इति तदिदमप्येतर्हि नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियतेऽसौनामाऽयमिदंँ रूप इति स एष इह प्रविष्टः। आ नखाग्रेभ्यो यथा क्षुरःक्षुरधानेऽवहितः स्याद्विश्वम्भरो वा विश्वम्भरकुलाये तं न पन्ति। अकृत्स्नो हि स प्राणन्नेव प्राणो नाम भवति। वदन्वाक्प्ँश्चक्षुः श्रृण्वञ्श्रोत्रं मन्वानो मनस्तान्यस्यैतानि कर्मनामान्येव। स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेदाकृत्स्नो ह्येषोऽत एकैकेन भवत्यात्मेत्येवोपासीतात्र ह्येते सर्वं एकं भवन्ति। तदेतत्पदनीयमस्य सर्वस्य यदयमात्मानेन ह्येतत्सर्वं वेद। यथा ह वै पदेनानुविन्देदेवं कीर्ति ्ँोकं  विन्दते य एवं वेद।।७।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த இந்த ஜகத் அந்த சமயத்தில் (உத்பத்திக்கு முன்) அவ்யாக்ருதமாய் இருந்தது. அது நாம ரூபத்தின் சேர்க்கையால் வ்யக்தமாயிற்று, அதாவது இது இந்த பெயருடையது, இது இந்த ரூபம் உடையது என்று இவ்வாறு வ்யக்தமாயிற்று. ஆகையால் இந்த சமயத்திலும் இந்த அவ்யாகிருத வஸ்து இந்த நாமம் உடையது, இந்த ரூபம் உடையது என்று வ்யக்தமாயிற்று. அந்த(व्याकर्ता) இதில் (சரீரத்தில்) நகம் வரையிலும் பிரவேசம் செய்தார்.  எவ்வாறு எனில் கத்தி கத்தியின் உறையினுள் நுழைந்து மறைந்து இருப்பது போல. அல்லது விச்வத்தைத்தாங்கும் அக்னி தன்னுடைய ஆஸ்ரயமானவைகளில் (விறகு முதலியவைகளில்) மறைந்து இருக்கிறதோ அவ்வாறு ஆகும். ஆனால் அதை உலகோர் காண முடியாது. அது பூரணமற்றது. ஏன்எனில் பிராண கிரியாவாக இருப்பதாலேயே அது பிராணன், பேசுவதால் அது வாக், பார்ப்பதால் அது கண், கேட்பதால் அது காது, அது மனனம் செய்வதால் மனம். இவை எல்லாம் அதன் கர்மத்தை அனுசரித்துப் பெயர்கள். ஆகையால் இவைகளில் ஒவ்வொன்றாக உபாசனை செய்பவன் அதை அறிய மாட்டான். அது பூரணமற்றது. அது ஒவ்வொரு விசேஷணங்களுடன் கூடியதாய் இருக்கின்றது. ஆகையால் “ஆத்மா” என்று இவ்வாறு அதை உபாசனை செய், ஏன் எனில் இந்த ஆத்மாவில் தான் எல்லாம் ஒன்றாகிவிடுகிறது. அந்த ஆத்மா எல்லோராலும் அடையப்படவேண்டியது. ஏன்எனில் அது ஆத்மா. இந்த ஆத்மாவை அறிந்தால் எல்லாம் அறியப்பட்டதாகும். எவ்வாறு (பசுமுதலியைகளின்) பாதத்தின் மூலமாய் (பசுவை) அடைகிறோமோ அவ்வாறு, எவன் ஒருவன் இவ்வாறு அறிகிறானோ அவன் இதன் மூலமாய் ய†ஸையும் (புகழையும்) பிரியமானவர்களின் ஸகவாசத்தையும் அடைகின்றான்.
तदेतत्प्रेयः पुत्रात्प्रेयो वित्तात्प्रेयोऽन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं यदयमात्मा। स योऽन्यमात्मनः प्रियं ब्रूवाणं ब्रूयात्प्रियं रोत्स्यतीतीश्वरो ह तथैव स्यादात्मानमेव प्रियमुपासीत। स य आत्मानमेव प्रियमुपास्ते न हास्य प्रियं प्रमायुक्तं भवति।। ८।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த இந்த ஆத்மதத்துவம் புத்திரனைக் காட்டிலும் பிரியமானது. செல்வத்தைக் காட்டிலும் பிரியமானது மேலும் எல்லாற்றைக் காட்டிலும் மிகுந்த பிரியமானது. ஏன் எனில் இந்த ஆத்மா அவற்றை அபேக்ஷித்து மிகவும் உள்ளே இருக்கிறது.(अन्तरतरम्) (ஆத்மபிரியதர்சீ, ஆத்மாவைக்காட்டிலும் வேறானதை (அநாத்மாவை)ப் பிரியப்படுகிறானோ அந்த புருஷனிடம் கூறுகிறார், உன்னுடைய பிரியமானது நஷ்டம் அடையக்கூடியது என்று. ஏனெனில் அது அவ்வாறான தகுதி உடையதே. ஆகையால் ஆத்மரூப பிரியத்தையே உபாசனை செய். அந்த ஆத்மரூப பிரியத்தை எவன் உபாசனை செய்கின்றானோ அவனுடைய பிரியமானது முற்றிலும் மரணதர்மத்தை அடையாது.
तदाहुर्यद्ब्रह्मविद्यया सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते। किमु तद्ब्रह्मावेद्यस्मात्तत्सर्वमभवदिति।। ९।।
மந்த்ரார்த்தம்- எந்த பிரஹ்மவித்தையினால் மனிதன் எல்லாமாக ஆகின்றேன் என்று கருதுகிறான் என்று கூறப்பட்டது. அந்த பிரஹ்மம் எதை அறிந்தது? எதனால் அது எல்லாமாக ஆயிற்று?
।। ब्रह्म किं जानाति? एतस्य उत्तरञ्च तादृश-प्रकारज्ञानफलञ्च ।।
ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्तदात्मानमेवावेेत्। अहं ब्रह्मास्मीति। तस्मात्तत्सर्वमभवत्तद्यो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदभवत्त-थर्षीणां तथा मनुष्याणां तद्धैतत्पश्यन्नृषिर्वामदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभव ्ँसूर्यश्चेति। तदिदमप्येतर्हि य एवं वेदाहं ब्रह्मास्मीति स इद ँ् सर्वं भवति तस्य ह न देवाश्च नाभूत्या ईशते। आत्मा ह्येषा ्ँस भवति। अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न स वेद यथा पशुरेव ँ्स देवानाम्। यथा ह वै बहवः पशवो मनुष्यं भुञ्ज्युरेवमेकैकः पुरुषो देवान्भुनक्त्येकस्मिन्नेव पशावादीय-मानेऽप्रियं भवति किमु बहुषु तस्मादेषां तन्न प्रियं यदेतन्मनुष्या विद्युः।। १०।।
மந்த்ரார்த்தம்-பிரஹ்மம் எதை அறிந்தது? என்பதற்கான பதிலும் இவ்வாறு அறிவதின் பலன் கூறப்படுகிறது. இதற்குமுன் பிரஹ்மமாகவே இருந்தது. அது தன்னையே‘நான் பிரஹ்மம்’ என்று அறிந்தது. ஆகையால் எல்லாம் ஆக ஆயிற்று. அவ்வாறு எந்த எந்த தேவர்கள் அறிந்தார்களோ அவர்கள் அந்த பாவமாகவே ஆனார்கள். அவ்வாறே ரிஷிகளும், மனிதர்களும் அவ்வாறே ஆனார்கள். அவ்வாறே அதைப் பார்த்து வாமதேவரும் அறிந்து நான் மனுவானேன், நான் சூரியன் ஆனேன் என்று அறிந்து கொண்டார். இப்பொழுது எவர்கள் மேல் சொல்லியவாறு“நானே பிரஹ்மமாய் இருக்கின்றேன்” என்று அறிகிறார்களோ அவர்களும் ப்ரஹ்மமாகவே
    
ब्रह्म वा इदमग्र आसीदेकमेव तदेक ्ँ सन्न व्यभवत्। तच्छ्रेयोरूपमत्यसृजत क्षत्रं यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्द्रो वरुणः सोमो रुद्रः पर्जन्यो यमो मृत्युरीशान इति। तस्मात्क्षत्रात्परं नास्ति तस्माद्ब्राह्मणः क्षत्रियमधस्तादुपास्ते राजसूये क्षत्र एव तद्यशो दधाति सैषा क्षत्रस्य योनिर्यद्ब्रह्म। तस्माद्यद्यपि राजा परमतां गच्छति ब्रह्मैवान्तत उपनिश्रयति स्वां योनिं य उ एन्ँ हिनस्ति स्वाँ् स योनिमृच्छति स पापीयान्भवति यथा श्रेया्ँ स्ँ हि्ँ सित्वा।। ११।।
மந்த்ரார்த்தம்- ஆரம்பத்தில் ப்ரஹ்மம் ஒன்றே இருந்தது. அது தனியாக இருப்பதால் விபூதியுடன் கூடிய கர்மம் செய்வதில் சாமர்த்தியம் அற்றதாய் இருந்து. அது ஸ்ரேயோ ரூபமான க்ஷத்ரம் என்ற புகழ்ச்சியுடன் கூடிய ரூபத்தை உண்டாக்கியது. அதாவது தேவதைகளில் எந்த க்ஷத்திரியர்களாகிய இந்திரன், வருணன், சோமன், ருத்ரன், மேகம், யமன், ம்ருத்யு, மேலும் ஈசான முதலியவர்களை உத்பன்னம் செய்தது. ஆகையால் க்ஷத்திரியரைக் காட்டிலும் மேலானது ஒன்றும் இல்லை. ஆகையால் ராஜசூயயக்ஞத்தில் ப்ராஹ்மணர்கள் கீழே உட்கார்ந்து கொண்டு க்ஷத்திரியர்களை உபாசனை செய்கிறார்கள். அந்த க்ஷத்திரியர்கள் தங்கள் புகழை ஸ்தாபித்தார்கள். எந்த ப்ரஹ்மம் உள்ளதோ அது க்ஷத்திரியர்களுக்கு யோனி, ஆகையால் ராஜா எவ்வளவு உயர்வானவராய் இருந்தாலும் கடைசியில் ப்ராஹ்மணர்களையே ஆஸ்ரியிக்கின்றார்கள். ஆகையால் க்ஷத்திரியர்கள் இந்த ப்ராஹ்மணரை இம்சை செய்தால் தங்கள் யோனியையே நாசம் செய்தவர்களாகின்றனர். எவ்வாறு எனில் சிரேஷ்டர்களை ஹிம்சை செய்தால் புருஷர்கள் பாபி ஆகிறார்கள். அவ்வாறு இவர்களும் பாபி ஆவார்கள்.
     
स नैव व्यभवत्स विशमसृजत यान्येतानि देवजातानि गणश आख्यायन्ते वसवो रुद्रा आदित्या विश्वेदेवा मरुत इति ।। १२।।
மந்த்ரார்த்தம்-அந்த (ப்ரஹ்ம) விபூதியுடன் கூடிய கர்மம் செய்வதில் சமர்த்த மற்றது. அவர் வைசிய ஜாதியை சிருஷ்டித்தார். அவைகள் எவை எனில் வசு, ரூத்ரன், ஆதித்யன், விச்வேதேவன், மருத் முதலிய தேவ கணங்கள், கணங்களாய் கூறப்படுகிறது.
स नैव व्यभवत्स शौद्रं वर्णमसृजत पूषणमियं वै पूषेय ँ् हीद ्ँ सर्वं पुष्यति यदिदं किञ्च ।। १३।।
மந்த்ரார்த்தம்- (மேலும்) அது விபூதியுடன் கூடிய கர்மங்களை செய்ய சக்தியற்று இருந்தது. ஆகையால் சூத்திரவர்ணத்தை (ஜாதியை) சிருஷ்டி செய்தது. பூஷா என்பது சூத்ரவர்ணம். அந்த பிருதிவியே பூஷா. ஏன்எனில் எது உள்ளதோ அது இதை போஷணம் செய்கிறது.
स नैव व्यभवत्तच्छ्रेयोरूपमत्यसृजत धर्म तदेतत्क्षत्रस्य         क्षत्रं यद्धर्मस्तस्माद्धर्मात्परं नास्त्यथो अबलीयान्बलीया ्ँ समाश ँ्          सते धर्मेण यथा राज्ञैवं यो वै स धर्मः सत्यं वैतत्तस्मात्सत्यं वदन्तमाहुर्धर्मं वदतीति धर्मं वा वदन्त ँ् सत्यं वदतीत्येतद्धेवैतदुभयं भवति ।। १४।।
மந்த்ரார்த்தம்- அப்பொழுது அதற்கு விபூதியுடன் (போஷணையுடன்) கூடிய கர்மத்தை செய்ய சக்தியற்றதாய் இருந்தது. அவர் ஸ்ரேயரூப தர்மத்தினை அதிசிருஷ்டி செய்தார். அந்த தர்மம் க்ஷத்திரியர்களுக்கும் நியந்தாவாகும். ஆகையால் தர்மத்தைக் காட்டிலும் மேலானது இல்லை. ஆகையால் இவ்வாறு ராஜாவின் சஹாயத்தால் (பிரபல சத்துருக்களையும் ஜெயிக்கக்கூடிய சக்தி கிடைக்கிறது). இவ்வாறு தர்மம் மூலமாய் பலமற்ற புருஷனும் பலவானையும் ஜெயிப்பதற்கு இச்சை உண்டாகிறது. அந்த தர்மம் எதுவோ அது நிச்சயம் சத்யமேயாகும். ஆகையால் சத்தியத்தை உரைப்பவனைக் குறித்து இவ்வாறு கூறுகிறார்கள்- என்னவெனில் “இவன் தர்மமயமான வசனத்தைப் பேசுகிறான்” என்றும் அவ்வாறே தர்மமயமான வசனங்களையே பேசுபவனைக்குறித்து அவன் சத்தியத்தை (உண்மையை)யே பேசுகிறான் என்று கூறுகிறார்கள். ஏன்எனில் இரண்டும் தர்மமே ஆகும்.
तदेतद्ब्रह्म क्षत्रं विट्शूद्रस्तदग्निनैव देवेषु ब्रह्माभवद्-ब्राह्मणो मनुष्येषु क्षत्रियेण क्षत्रियो वैश्येन वैश्यः शूद्रेण शूद्रस्तस्मादग्नावेव देवेषु लोकमिच्छन्ते ब्राह्मणे मनुष्येष्वेताभ्या्ँ हि रूपाभ्यां ब्रह्माभवत्। अथ यो ह वा अस्माल्लोकात्स्वं लोकमदृट्वा प्रैति स एनमविदितो न भुनक्ति यथा वेदो वाननुक्तोऽन्यद्वा      कर्माकृतं यदिह वा अप्यनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यान्ततः क्षीयत एवात्मानमेव लोकमुपासीत स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते।न हास्य कर्म क्षीयते। अस्मावात्मनो यद्यत्कामयते तत्तत्सृजते।। १५।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவ்வாறான இந்த ப்ராஹ்மண, க்ஷத்ரிய, வைசிய, சூத்ர என்று நான்கு வர்ணங்கள் (ஜாதிகள்). (இதை உண்டுபண்ணும்) ப்ஹ்மம் அக்னி ரூபத்தால் தேவததைகளில் ப்ராஹ்மணர்களும், மனிதர்களில் க்ஷத்ரியர்களும், வைசியர்களினால் வைச்யர்களும், சூத்ரர்களால் சூத்ரர்களும் உண்டானார்கள். இந்த அக்னியில் தான் (கர்மம் செய்து) தேவதைகளின் இடத்தில் கர்மபலத்தில் இச்சை செய்கிறது. அவ்வாறே அந்த மனிதர்கள் இல்த்தில் ப்ராஹ்மண ஜாதிகளிடத்தில் கர்மபலத்தின் இச்சை செய்கிறார்கள். அவ்வாறு சிலர் உலகில் ஆத்மலோகத்தின் தர்சனமில்லாமல் இருக்கின்றார்கள். அவர்கள் ஆத்ம லோகத்தை அறியாததால் (சோக மோஹம் முதலியவைகளின் நிவர்த்தி வாயிலாய்) காப்பாற்றப்படுவது இல்லை. எவ்வாறு எனில் அத்யயனம் செய்யாத வேதம் போலும், அனுஷ்டானம் செய்யாத அன்யகர்மா போல் ஆகும். இவ்வாறு (ஆத்ம லோகத்தை) அறியாத புருஷன் இந்த லோகத்தில் எந்த ஒரு மஹத்தான புண்ய கர்மா செய்தாலும் கடைசியில் அவனுடைய கர்மா க்ஷீணமே ஆகிறது. ஆகையால் ஆத்ம லோகத்தையே உபாசனை செய்யவேண்டும். எந்த புருஷன் ஆத்ம லோகத்தை உபாசிக்கின்றானோ அவனுடைய கர்மா க்ஷீணமாவதில்லை (அழிவதில்லை). இவ்வாறு ஆத்மாவிடமிருந்து புருஷன் எதை எதை விரும்புகின்றானோ அதை அதை அடைகின்றான்.
अथो अयं वा आत्मा सर्वेषां भूतानां लोकः स यज्जहोति यद्यजते तेन देवानां लोकोऽथ यदनुब्रूते तेन ऋषीणामथ यत्पितृभ्यो निपृणाति यत्प्रजामिच्छते तेन पितृणामथ यन्मनुष्यान्वासयते यदेभ्योऽशनं ददाति तेन मनुष्याणामथ यत्पशुभ्यस्तृणोदकं विन्दति तेन पशूनां यदस्य गृहेषु श्वापदा वया ्ँ्स्या पिपीलिकाभ्य उपजीवन्ति तेन तेषां लोको यथा ह वे स्वाय लोकायारिष्टिमिच्छेदेव्ँ्  हैवंविदे सर्वाणि भूतान्यरिष्टिमिच्छन्ति तद्वा एतद्विदितं मीमा्ँ सितम्।। १६।।
மந்த்ரார்த்தம்- இந்த ஆத்மா(गृही-कर्माधिकारि) (கர்மாதிகாரி) எல்லா ஜீவர்களுக்கும் லோகம் (போக்யம்) ஆகும். எவர்கள் ஹவனம், யக்ஞம் செய்கிறார்களோ அதனால் தேவலோகத்தை அடைகிறார்கள். எவர்கள் ஸ்வாத்யாயம் செய்கிறார்களோ அவர்கள் ரிஷிகள், எவர்கள் பித்ருகளுக்கு பிண்டதானம் செய்து சந்தானத்தை இச்சிக்கிறார்களோ பித்ருலோகத்தை எவர்கள் மனிதர்களுக்கு இருப்பிடமும் போஜனமும் அளிக்கிறார்களோ அவர்கள் மனித போகத்தை மேலும் பசுக்களுக்கு புல், ஜலம் முதலியவைகளை அளிக்கிறார்களோ அவர்கள் பசுபோகத்தையும் எவர்களுடைய வீட்டில் நாய், பூனை, பக்ஷி, எறும்பு முதலிய ஜீவஐந்துக்களை ஆஸ்ரயித்து ஜீவனத்தை கடைபிடிக்கிறார்களோ அவர்கள் அந்த அந்த லோகத்தை (போகத்தை) அடைவிக்கிறார்கள். எவ்வாறு லோகத்தில் தன்னுடைய சரீரத்தை விநாசம் அற்றதாய் இருக்க விரும்புகிறார்களோ அவர்கள் அவ்வாறு அறியும் எல்லா ஜீவனும் விநாசம் அற்றதன்மையை விரும்புகின்றன. இந்த கர்மத்தை அவசியம் செய்யவேண்டும் என்பதை அறியவேண்டும். இதனுடைய மீமாம்சையும் இருக்கிறது.
आत्मैवेदमग्र आसीदेक एव सोऽकामयत जाया मे स्यादथ प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म कुर्वीयेत्येतावान्वै कामो नेच्छ्ँश्चनातो भूयो विन्देत्तस्मादप्येतर्ह्येकाकी कामयते जाया मे स्यादथ प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म कुर्वीयेति स यावदप्येतेषामेकैकं न प्राप्नोत्यकृत्स्न एव तावन्मन्यते तस्यो कृत्स्नता मन एवास्यात्मा वाग्जाया प्राणः प्रजा चक्षुर्मानुषं वित्तं चक्षुषा हि तद्विन्दते श्रौत्रं दैव्ँ श्रोत्रेण हि तच्छृणोत्यात्मैवास्य कर्मात्मना हि कर्म करोति स एष पाो यज्ञः पाः पशु पाः पुरुषः पाङ्मिद ँ् सर्वं यदिदं किञ्च तदिद ँ् सर्वमाप्नोति य एवं वेद।। १७।।
மந்த்ரார்த்தம்- இதற்கு முன் ஆத்மா ஒன்றே இருந்தது. அது எனக்கு ஒரு பெண் (ஸ்திரீ) வேண்டும் என்று காமனை செய்தது. அதன்பின் பிரஜாரூபமாய் உண்டாவேனா என்று (நினைத்தது). அவ்வாறே எனக்கு தனம் வேண்டும், அதன் பின் கர்மம் செய்வேனாக, இவ்வளவு காமனைகள் போதும். இச்சை செய்வதற்கு இதற்கு மேல் அதிகம் ஒன்றும் இல்லை. இதனால் இப்பொழுதும் தனியாக இருக்கும் புருஷன் எனக்கு ஒரு ஸ்திரீ வேண்டும் என்று காமனை செய்கின்றான். நான் சந்தானரூபமாக (புத்திரனாக) உண்டாகவேண்டும் என்றும் அவ்வாறே தனம் வேண்டும். மேலும் நான் கர்மம் செய்வேன் என்று எண்ணுகிறான். எது வரையில் இதில் ஒவ்வொன்றும் அடையவில்லையோ அது வரையில் அவன் பூர்ணமற்றவனாக நினைக்கின்றான். அவனுக்கு பூர்ணத்தன்மை இவ்வாறு கிடைக்கிறது- மனமே இவனுடைய ஆத்மா. வாக் ஸ்திரீ, பிராணன் சந்தானம் (புத்திரன்) மேலும் கண் மானுஷவித்தம் (தனம்) ஏன்எனில் கண்களினால் பசு (சம்ஸ்கிருதம்) முதலிய மனித செல்வத்தை அறிகிறான். ஸ்ரோத்திரம் தைவவித்தம் (செல்வம்) ஏன்எனில் ஸ்ரோத்திரங்களினால் (காதுகளினால்) அவன் அதை (தேவ வித்தத்தை) கேட்கிறான். ஆத்மா (சரீரம்) இதன் கர்மம், ஏனெனில் ஆத்மாவினால் அல்லவா இந்த கர்மத்தை செய்கின்றான். அந்த இந்த யக்ஞம் பாங்க்தம், பசு பாங்க்தம், புருஷன் பாங்க்தம், அவ்வாறே எதுவெல்லாம் உள்ளதோ அது பாங்க்தம். எவன் இவ்வாறு அறிகிறானோ அவன் இவை எல்லாவற்றையும் அடைகின்றான்.
यत्सप्तन्नानि मेधया तपसाजनयत्पिता। एकमस्य साधारणं द्वे देवानभाजयत्। त्रीण्यात्मनेऽकुरुत पशुभ्य एकं प्रायच्छत्। तस्मिन्सर्वं प्रतिष्द्भितं यच्च प्राणिति यच्च न। कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽद्यमानानि सर्वदा। यो वैतामक्षितिं वेद सोऽन्नमत्ति प्रतीकेन। स देवानपि गच्छति स ऊर्जमुपजीवतीतिोकाः।। १।।
மந்த்ரார்த்தம்- பிதா (பிரஜாபதி) ஆனவர் விக்ஞானத்தினாலும், கர்மத்தினாலும் ஏழு அன்னங்களை (ஸப்தான்னங்களை) சிருஷ்டித்தார். இதில் ஒரு அன்னம் சாதாரணம், (அதாவது எல்லா பிராணிகளுக்கும் போக்யமானது) இரண்டு அன்னம் தேவதைகளுக்கானதாகும். மூன்று தனக்காகவும், ஒன்று பசுக்களுக்காக கொடுக்கப்பட்டது. அந்த (பசுக்களுக்காக கொடுக்கப்பட்ட) அன்னத்தில் எவன் பிராணனக்கிரியை செய்தாலும், செய்யாவிட்டாலும் அதில் பிரதிஷ்டை ஆகிறது. அந்த அன்னம் எப்பொழுதும் சாப்பிட்டுக்கொண்டு இருந்தாலும் ஏன் க்ஷீணம் ஆவதில்லை? எவர் இதை (அன்னத்தை) அக்ஷய (அழிவற்ற) பாவமாய் அறிகிறார்களோ அவர் முக்கியரூப வடிவமாக அன்னத்தை பக்ஷணம் செய்கிறார். அவர் தேவர்களை அடைகிறார்கள். மேலும் அம்ருதத்தின் உபஜீவீ ஆகிறார். இந்த ஸ்லோகம் (மந்திரம்) இந்த விஷயத்தைக் கொண்டதாகும்.
यत्सप्तान्नानि मेधया तपसाजनयत्पितेति मेधया हि तपसाजनयत्पिता। एकमस्य साधारणमितीदमेवास्य तत्साधारणमन्नं यदिदमद्यते। स य एतदुपास्ते न स पाप्मनो व्यावर्तते मिश्र ँ् ह्येतत्। द्वे देवानभाजयदिति हुतं च प्रहुतं च तस्माद्देवेभ्यो जुुति च प्र च जुत्यथो आहुर्दर्शपूर्णमासाविति। तस्मान्नेष्टियाजुकः स्यात्। पशुभ्य एकं प्रायच्छदिति तत्पयः। पयो ह्येवाग्रे मनुष्याश्च पशवश्चोपजीवन्ति तस्मात्कुमारं जातं घृतं वैवाग्रे प्रतिलेहयन्ति स्तनं वानुधापयन्त्यथ वत्सं जातमाहुरतृणाद इति। तस्मिन्सर्वं प्रतिष्द्भितं यच्च प्राणिति यच्च नेति पयसि हीद्ँ सर्वं प्रतिष्द्भितं यच्च प्राणिति यच्च न। तद्यदिदमाहुः संवत्सरं पयसा जुदप पुनर्मृत्युं जयतीति न तथा विद्याद्यदहरेव जुहोति तदहः पुनर्मृत्युमपजयत्येवं विद्वान्सर्व ्ँहि देवेभ्योऽन्नाद्यं प्रयच्छति। कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽद्यमानानि सर्वदेति पुरुषो वा अक्षितिः स हीदमन्नं पुनः पुनर्जनयते। यो वैतामक्षितिं वेदेति पुरुषो वा अक्षितिः स हीदमन्नं धिया धिया जनयते कर्मभिर्यद्धैतन्न कुर्यात्क्षीयेत ह सोऽन्नमत्ति प्रतीकेनेति मुखं प्रतीकं मुखेनेत्येतत्। स देवानपि गच्छति स ऊर्जमुपजीवतीति प्रश्ँँसा।। २।।
மந்த்ரார்த்தம்-“यत्सप्तान्नानि मेधया तपसा-जनयत्पिता” (யத்சப்தான்னானி மேதயா தபசாஜனயத்பிதா) என்பதின் அர்த்தம் பிரசித்தமானது. அது என்னவெனில் பிதா ஆனவர் ஞானத்தாலும் கர்மத்தினாலும் அன்னங்களை உற்பத்தி செய்தார் என்பதாகும். அவருடைய ஒரு அன்னம் சாதாரணமானது. அதாவது எது சாப்பிடப்படுகிறதோ அது சாதாரண அன்னம். இதை உபாசனை செய்பவன் பாபத்திலிருந்து விலகமாட்டான். ஏனெனில் அன்னம் கலப்படமாய் இருக்கிறது. (எல்லா பிராணிகளுடையதும் கலந்து இருக்கின்றது.) இரண்டு அன்னம் அவர் தேவதைகளுக்கு அளித்தார். அவை ஹுதம், பிரஹுதமாகும், ஆகையால் க்ருஹஸ்தன் தேவர்களுக்காக ஹவனமும், பலிஹரணமும் செய்கிறான். வேறு சிலர் கூறுகிறார்கள் எந்த இந்த இரண்டு அன்னமானது தர்ச, பூர்ணமாசமாக இருக்கிறதோ, அதனால் காமிய இஷ்டியான யஜனம் முதலியவைகளில் பிரவிர்த்திக்கக்கூடாது என்று. ஒரு அன்னம் பசுவிற்குக் கொடுக்கப்பட்டது. அது பால் ஆகும். மனிதர்களும், பசுக்களும் முதலில் பாலை ஆஸ்ரயித்து ஜீவனத்தை தரிக்கின்றார்கள். ஆகையால் பிறந்த குழந்தைக்கு முதலில் நெய் அளித்து ஸ்தனபானம் செய்விக்கின்றார்கள். அவ்வாறே பிறந்த கன்றுக்குட்டியும் புல்லை சாப்பிடாது என்று கூறுகிறார்கள். பிராணன கிரியை செய்தாலும் செய்யாவிடினும் அவை எல்லாம் பாலில் பிரிதிஷ்டையாகி இருக்கின்றன. ஆகையால் இவ்வாறு கூறுகிறார்கள்- ஒரு வருடம் பாலினால் ஹவனம் செய்பவன் அகால மரணத்தை (அபமிருத்யுவை) ஜயிக்கின்றான் என்று. இவ்வாறு எடுத்துக்கொள்ள வேண்டியதில்லை. ஏனெனில் ஒரு நாள் ஹவனம் செய்தாலும் அன்றே அபமிருத்யுவை ஜெயிக்கின்றான். இவ்வாறு அறிந்தவன் (உபாசனை செய்தவன்) தேவதைகளுக்கு சம்பூர்ண அன்னாத்யத்தை (உண்பதற்காக) கொடுக்கின்றான். (தானம் செய்கின்றான்). ஆனால் எப்பொழுதும் சாப்பிட்டுக்கொண்டு இருந்தாலும் அன்னம் ஏன் குறைவதில்லை? இதன் காரணம் என்னவெனில் புருஷன் அவிநாசி (அழிவு அற்றவன்). அவன் மறுபடியும், மறுபடியும் அன்னத்தை உண்டுபண்ணி கொடுக்கின்றான். எவன் இந்த அக்ஷய (அழிவு அற்ற) பாவத்தை அறிகின்றானோ அதாவது நாசமற்றவனாய் இருக்கிறான். அதை இந்த அன்னத்தை ஞானத்தாலும், கர்மாவினாலும் உத்பன்னம் செய்து அளிக்கின்றான். அவன் உத்பன்னம் செய்யவில்லை எனில் அது க்ஷீணமாகிவிடும். அது ப்ரதீகமூலமாய் அதாவது முக்கியமான பிரதீகம் ஆகும். அதன் மூலமாய் அன்னத்தை சாப்பிடுகின்றான். அது தேவதைகளுக்குக் கிடைக்கிறது. அம்ருதத்தின் உபஜீவி ஆகின்றான் என புகழப்படுகிறது (பலன்). அவன் மறுபடியும், மறுபடியும் அன்னத்தை உண்டுபண்ணி கொடுக்கின்றான். எவன் இந்த அக்ஷய (அழிவு அற்ற) பாவத்தை அறிகின்றானோ அதாவது நாசமற்றவனாய் இருக்கிறான். அதை இந்த அன்னத்தை ஞானத்தாலும், கர்மாவினாலும் உத்பன்னம் செய்து அளிக்கின்றான். அவன் உத்பன்னம் செய்யவில்லை எனில் அது க்ஷீணமாகிவிடும். அது ப்ரதீகமூலமாய் அதாவது முக்கியமான பிரதீகம் ஆகும். அதன் மூலமாய் அன்னத்தை சாப்பிடுகின்றான். அது தேவதைகளுக்குக் கிடைக்கிறது. அம்ருதத்தின் உபஜீவி ஆகின்றான் என புகழப்படுகிறது (பலன்).
त्रीण्यात्मनेऽकुरुतेति मनो वाचं प्राणं तान्यात्मनेऽ-कुरुतान्यत्रमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना अभूवं नाश्रौषमिति मनसा ह्येव पश्यति मनसा श्रृणोति। कामः सङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धाश्रद्धाधृतिरधृतिर्ह्रीर्धीर्भीरित्येतत्सर्वं मन एव तस्मादपि पृष्द्भत उपस्पृष्टो मनसा विजानाति यः कश्च शब्दो वागेव सा। एषा ह्यन्तमायत्तैषा हि न प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानोऽन इत्येतत्सर्वं प्राण एवैतन्मयो वा अयमात्मा वायो मनोमयः प्राणमयः।। ३।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவர் தனக்காக மூன்று அன்னங்களை செய்தார் என்பது மனம், வாக், பிராணன் இவைகளை தனக்காகச்செய்தார். என்னுடைய மனம் வேறு இடத்தில் இருந்தது ஆகையால் நான் பார்க்கவில்லை. என் மனம் வேறு இடத்தில் இருந்தது ஆகையால் நான் கேட்கவில்லை. (என்று மனிதன் கூறுகின்றான் ஆகையால் நிச்சயமாகிறது) மனதினால் பார்க்கிறான் என்றும் மனதினால் கேட்கிறான் என்றும் (தெரிகிறது) காமம், சங்கல்பம், சம்சயம், சிரத்தை, அசிரத்தை, தாரணாசக்தி, தாரணாசக்தி அற்ற தன்மை, லஜ்ஜை, புத்தி, பயம் இவை எல்லாம் மனதினுடையது. இதனால் பின்னால் இருந்து ஸ்பரிசித்தாலும் (தொட்டாலும்) மனிதன் மனதினால் அறிகின்றான். எந்த சப்தம் உண்டோ, அது வாக்காகும். அது வார்த்தைகளின் முடிவிலேயே அடங்கிவிடுவதால் தெரிவதில்லை. ப்ராணன், அபானன், வியானன், உதானன், சமானன் மேலும் ஸ்வாசம் (अन = அன), இவை எல்லாம் பிராணனே இந்த ஆத்மா (சரீரம்) அவைகளின் மயமே. அதாவது வாங்மயம், மனோமயம், ப்ராணமயம் ஆகும்.
त्रयो लोका एत एव वागेवायं लोको मनोऽन्तरिक्षलोकः प्राणोऽसौ लोकः।। ४।।
மந்த்ரார்த்தம்- இவைகள் மூன்று லோகங்கள் ஆகும். வாக் இந்த லோகம், மனம் அந்தரிக்ஷம், பிராணன் அந்த (ஸ்வர்க்க) லோகம் ஆகும்.
त्रयो वेदा एत एव वागेवर्ग्वेदो मनो यजुर्वेदः प्राणः सामवेदः।। ५।।
देवाः पितरो मनुष्या एत एव वागेव देवा मनः पितरः प्राणो मनुष्याः।। ६।।
पिता माता प्रजैत एव मन एव पिता वााता प्राणः प्रजा।। ७।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவ்வாறே - மூன்று வேதங்கள் இவைகளே வாக் ரிக்வேதம், மனம் யஜுர்வேதம், பிராணன் சாமவேதம், (5) தேவதை, பித்ருக்கள், மனிதர்கள் அவைகளே. வாக்கே தேவதா, மனம் பித்ருக்கள், பிராணன் மனுஷ்யன் (6) பிதா, மாதா, பிரஜா இவைகளும் அவையே. மனம் பிதா வாக்மாதா, பிராணன் பிரஜை (7).
विज्ञातं विजिज्ञास्यमविज्ञातमेत एव यत्किञ्च विज्ञातं वाचस्तुद्रूपं वाग्घि विज्ञाता वागेनं तद्भत्वावति ।। ८।।
மந்த்ரார்த்தம்- விக்ஞானம், விஜிக்ஞாஸ்யம், அவிக்ஞாதம் என்பவைகள். எது அறியப்படுகிறதோ (விக்ஞாதம்) அது வாக்ரூபமாகும். வாக் விக்ஞாதா ஆகும். வாக் இதை (தன்னுடைய ஞாதாவை) அறிந்து ரக்ஷை செய்கிறது. (காப்பாற்றுகிறது.)
तथायत्किञ्च विजिज्ञास्यं मनसस्तद्रूपं मनो हि विजिज्ञास्यं मन एनं तद्भत्वावति।। ९।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவ்வாறே - எது எல்லாம் அறிய வேண்டியதோ அது மனதின் ரூபம். மனமே விஜிக்ஞாஸ்யம். மனம் விஜிக்ஞாஸ்யமாகி அதை ரக்ஷிக்கின்றது.
तथा- यत्किञ्चाविज्ञातं प्राणस्य तद्रूपं प्राणो ह्यविज्ञातः प्राणः एनं तद्भत्वावति।। १०।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவ்வாறே- எது அறிந்ததோ அது பிராணனின் ரூபம். பிராணனே அவிக்ஞாதா. பிராணன் அவிக்ஞாதாவாகி அதை ரக்ஷிக்கின்றான்.
तस्यै वाचः पृथिवी शरीरं ज्योतीरूपमयमग्निस्तद्यावत्येव वाक्तावती पृथिवीतावानयमग्निः।। ११।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த வாக்கினுடைய சரீரம் பிருதிவீ மேலும் அது அக்னி ஜ்யோதி ரூபமானது. எவ்வளவு வாக் உள்ளதோ அவ்வளவு பிருதிவீ. மேலும் அது அவ்வளவு அக்னி.
अथैतस्य मनसो द्यौः शरीरं ज्योतीरूपमसावादित्य-स्तद्यावदेव मनस्तावती द्यौस्तावानसावादित्यस्तौ मिथुन ँ्समैतां ततः प्राणोऽजायत स इन्द्रः स एषोऽसपत्नो द्वितीयो वै सपत्नो नास्य सपत्नो भवति य एवं वेद ।। १२।।
மந்த்ரார்த்தம்- (இந்திரரூப பிராணத்தின் உத்பத்தியும், உபாஸனையின் பலனும்) அவ்வாறு இந்த மனதின் த்யுலோக சரீரம் ஜ்யோதி ரூபம் அது ஆதித்யன். அங்கு எவ்வளவு மனம் இருக்கிறதோ அவ்வளவு த்யுலோகமும் அவ்வளவே ஆதித்யனும் ஆகும். அவை (ஆதித்யன், அக்னி) மிதுனத்தை அடைந்தது. அப்பொழுது பிராணன் உத்பத்தியானது. அது இந்திரன். அது சத்ரு அற்றது. வேறு ஒன்று தான் (அதாவது பிரதிபக்ஷி) சத்ரு உடையதாகும். எவர் இவ்வாறு அறிகிறார்களோ அவர்களுக்கு சத்ருக்கள் இருக்கமாட்டார்கள்.
अथैतस्य प्राणस्यापः शरीरं ज्योतीरूपमसौ चन्द्रस्तद्यावानेव प्राणस्तावत्य आपस्तावानसौ चन्द्रस्त एते सर्वं एव समाः सर्वेऽनन्ताः स यो हैतानन्तवत उपास्तेऽन्तवन्त ्ँ स लोकं जयत्यथ यो हैताननन्तानुपास्तेऽनन्त  ्ँ स लोकं जयति।। १३।।
மந்த்ரார்த்தம்- அவ்வாறே இந்தப் பிராணனுக்கு ஜலம் சரீரம். அந்த சந்திரன் ஜ்யோதிரூபம். எங்கு எவ்வளவு பிராணன் இருக்கின்றதோ அவ்வளவு ஜலம், அவ்வளவே சந்திரன். அவை எல்லாம் சமானமானதும், எல்லாம் அனந்தமானதும் ஆகும். எவன் ஒருவன் அதை அந்தமுடையது என்று உபாசனை செய்கின்றானோ அவன் அந்தமுடைய லோகத்தில் ஜெயத்தை அடைகின்றான். மேலும் எவன் அனந்தம் (அந்தம் அற்றது) என்று அறிந்து உபாசிக்கின்றானோ அவன் அனந்த லோகத்தை ஜெயிக்கின்றான்.
स एष संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकालस्तस्य रात्रय एव पञ्चदश कला ध्रुवैवास्य षोडशी कला स रात्रिभिरेवा च पूर्यतेऽप च क्षीयते सोऽमावास्या ँ्रात्रिमेतया षोडश्या कलया सर्वमिदं प्राणभृदनुप्रविश्य ततः प्रातर्जायते तस्मादेता ्ँ रात्रिं प्राणभृतः प्राणं न विच्छिन्द्यादपि कृकलासस्यैतस्या एव देवताया अपचित्यै।।१४।।
மந்த்ரார்த்தம்- அந்த இந்த ஸம்வத்ஸர பிரஜாபதி பதினாறு கலைகள் உடையவர். அதற்கு இரவில் பதினைந்து கலைகள், அந்த பதினாறாவது கலை நித்யம் ஆகும். அது இரவுகளின் மூலமாய் (சுக்ல பக்ஷத்தில்) விருத்தியை அடைகிறது. அவ்வாறே (கிருஷ்ண பக்ஷத்தில்) குறைகிறது. அமாவாசை இரவில் அந்த பதினாறு கலைகளும் எல்லா பிராணிகளிலும் அனு (தொடர்ந்து) பிரவேசித்து மறுநாள் காலையில் உத்பன்னமாகிறது. ஆகையால் அந்த இரவில் எந்தப் பிராணியின் பிராணனையும் நீக்கக்கூடாது. அதுவரையிலும் தேவதையின் பூஜைக்காக (இந்த இரவில்) ஓணானின் பிராணனையும் சிதைக்கக்கூடாது
यो वै स संवत्सरः प्रजापतिः षोडशकलोऽयमेव स योऽयमेवंवित्पुरुषस्तस्य वित्तमेव पञ्चदश कला आत्मैवास्य षोडशी कला स वित्तेनैवा च पूर्यतेऽप च क्षीयते तदेतन्नभ्यं यदयमात्मा प्रधिर्वित्तं तस्माद्यद्यपि सर्वज्यानिं जीयत आत्मना चेज्जीवति प्रधीनागादित्येवाहुः ।।१५।।
மந்த்ரார்த்தம்- எந்த இந்த பதினாறு கலைகளுடன் கூடிய ஸம்வத்ஸர பிரஜாபதி என்று இவ்வாறு அறிகின்றானோ அந்த புருஷனே ஆகின்றான். வித்தம் அதன் பதினைந்து கலைகள். அவ்வாறே ஆத்மா (சரீரம்) என்பது பதினாறு கலைகளும் ஆகும். அந்த வித்தத்தால் (செல்வத்தால்) வளர்கின்றான், க்ஷீணம் ஆகின்றான். அந்த ஆத்மா (பிண்டம்) வாய் இருக்கிறது. அது நாபி (ரதநாபி) போன்று ரூபமாய் இருக்கிறது. மேலும் வித்தம் சக்கிரத்தின் ஆரகால்கள்போல் இருக்கின்றது. எல்லா சொத்துக்களும் குறைந்தாலும் சரீரத்தில் உயிருடன் இருப்பானாகிய வித்தம் (சொத்துக்கள்) மறுபடியும் வந்து சேரும். (மறுபடியும்) சம்பாதிப்பான் என்பது ஆகும்.
अथ त्रयो वाव लोका मनुष्यलोकः पितृलोको देवलोक इति सोेऽयं मनुष्यलोकः पुत्रेणैव जय्यो नान्येन कर्मणा कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोको वै लोकाना ँ्श्रेष्द्भस्तस्माद्विद्यां प्रश ँ् सन्ति।। १६।।
மந்த்ரார்த்தம்-(+lÉ) மனுஷ்யலோகம், பித்ருலோகம், தேவலோகம் என்று மூன்று லோகங்கள். அதில் மனிதலோகம் புத்திரர்களின் மூலமாய் அடையப்படுகிறது. வேறு கர்மாக்களால் அல்ல. அவ்வாறே பித்ருலோகம் கர்மத்தாலும், தேவலோகம் வித்யையினாலும் அடையப்படுகிறது. லோகங்களில் தேவ லோகமே சிரேஷ்டமானது. ஆகையால் வித்யாவே போற்றத்தகுந்தது.
अथातः सम्प्रत्तिर्यदा प्रैष्यन्मन्यतेऽयं पुत्रमाह त्वं ब्रह्म त्वं यज्ञस्त्वं लोक इति स पुत्रः प्रत्याहाहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहं लोक इति यद्वै किञ्चानूक्तं तस्य सर्वस्य ब्रह्मेत्येकता। ये वै के च यज्ञास्तेषा ँ् सर्वेषां यज्ञ इत्येकता ये वै के च लोकास्तेषा ँ् सर्वेषां लोक इत्येकतैतावद्वा  इद ्ँसर्वमेतन्मा सर्व ँ् सन्नयमितोऽभुनजदिति तस्मात्पुत्रमनुशिष्टं लोक्यमाहुस्तस्मादेनमनुशासति स यदैवंविदस्माल्लोकात्प्रैत्यथैभिरेव प्राणैः सह पुत्रमाविशति। स यद्यनेन कििञ्चदक्ष्णयाकृतं भवति तस्मादेन्ँसर्वस्मात्पुत्रो मुञ्चति तस्मात्पुत्रो नाम स पुत्रेणैवास्मिँल्लोके प्रतितिष्द्भत्यथैनमेते दैवाः प्राणा अमृता आविशन्ति।। १७।।
மந்த்ரார்த்தம்-“अथातः” என்பது இனிக் கூறப்போவது - எப்பொழுது பிதாவானவர் நான் இறந்துபோவேன் என்று அறிகின்றாரோ அப்பொழுது அவர் புத்திரனிடம் இவ்வாறு கூறுகிறார். “நீ ப்ரஹ்மம்”, “நீ யக்ஞன்”, நீ லோகம் என்று. அந்த புத்திரன் இவ்வாறு பதில் அளிக்கிறான் - “நான் ப்ரஹ்மம்”, “நான் யக்ஞன்”, “நான் லோகம்” என்று. எது ஸ்வாத்யாயமாய் உள்ளதோ அது எல்லாவற்றிற்கும் ஒன்றேயானது ப்ரஹ்மம். எந்த யக்ஞம் உள்ளதோ அதுவும் ஒன்றாகிறது. மேலும் எந்த லோகம் உண்டோ அதுவும் ஒன்றே. இவ்வளவே கிருஹஸ்தபுருஷன் அவசியம் செய்யவேண்டியது. இந்த என்னுடைய பாரத்தை ஏற்று இந்த லோகத்தை அறிந்து என்னை ரக்ஷிப்பாயாக. ஆகையால் இவ்வாறு அனு†ாஸனம் செய்யப்பட்ட புத்திரனைக் குறித்து“लोक्य”-(லோக்ய) அதாவது லோகப்பிராப்த்தியில் உள்ள ஹிதத்தைக்) கூறுகிறார். இதனால் பிதா அவனுக்கு அனு†ாஸனம் (உபதேசம்) செய்கிறார். இவ்வாறு அறிந்த பிதா இந்த லோகத்திலிருந்து செல்லும்பொழுது தன்னுடைய பிராணனுடன் புத்திரனிடத்தில் வியாப்தியை அடைகின்றார். எவன் ஒருவன் ஏதோ பிரமாதத்தால் (சோம்பலாலோ) அந்த பிதாவின் மூலமாய் செய்யவேண்டிய காரியம் செய்யப்படாததையும் செய்து பிதாவை முக்தி அடையச் செய்கின்றானோ. அதனால் அவனுக்கு “புத்திரன்” என்ற பெயர் ஏற்பட்டுள்ளது. அந்த பிதா புத்திரன் மூலமாய் இந்த லோகத்தில் பிரதிஷ்டை ஆகிறார். அதன்பின் அவரிடத்தில் ஹிரண்யகர்ப சம்பந்தீ அமிருதப்பிராணன் பிரவேசம் செய்கின்றது.
पृथिव्यै चैनमग्नेश्च दैवी वागाविशति सा वै देवी वाग्यया यद्यदेव वदति तत्तद्भवति।। १८।।
மந்த்ரார்த்தம்- ப்ருதிவீ அக்னியினால் இவனிடத்தில் தைவீ வாக்காக பிரவேசிக்கிறது. தைவீ வாக்காக இதுவே. புருஷன் இதன் மூலமாய் எது எது பேசுகிறானோ அது, அதுவாகின்றான்.
दिवश्चैनमादित्याच्च दैवं मन आविशति तद्वै दैवं मनो येनानन्द्येव भवत्यथो न शोचति।। १९।।
மந்த்ரார்த்தம்- த்யுலோகம், ஆதித்தியனுடன் இவனிடத்தில் தைவ மனம் பிரவேசிக்கிறது. தைவம் மனமேயாகும். அதனால் அவன் ஆனந்தமாகின்றான். அவன் ஒருபொழுதும் சோகத்தை அடைவதில்லை.
अद्भश्चैनं चन्द्रमसश्च दैवः प्राण आविशति स वै देवः प्राणो यः सञ्चर ्ँश्चासञ्चर ँ्श्च न व्यथतेऽथो न रिष्यति।स एवंवित्सर्वेषां भूतानामात्मा भवति। यथैषा देवतैव्ँस यथैतां देवता ँ् सर्वाणि भूतान्यवन्त्येव्ँ हैवंविद ँ् सर्वाणि भूतान्यवन्ति। यदु किञ्चेमाः प्रजाः शोचन्त्यमैवासां तद्भवति पुण्यमेवामुं गच्छति न ह वै देवान्पापं गच्छति।। २०।।
மந்த்ரார்த்தம்- அப்பு (ஜலம்) மற்றும் சந்திரன் இவைகளால் தைவமாகிய பிராணன் அவனுள் வியாபித்தது, தைவ பிராணன் அதுவாகவே ஆகிவிட்டது. எவர் இவ்வாறு சஞ்சரிக்கின்றார்களோ, அல்லது சஞ்சரிக்கவில்லையோ அவர்கள் அதனால் பாதிக்கப்படுவதில்லை. மேலும் நஷ்டம் அடைவதும் இல்லை. எவன் ஒருவன் இவ்வாறு அறிகின்றானோ அவன் எல்லா பூதங்களுக்கும் ஆன்மா ஆகின்றான். எவ்வாறு அந்த தேவதை (ஹிரண்யகர்பன்) உள்ளதோ அவ்வாறே அவன் ஆகின்றான். எவ்வாறு எல்லா பிராணிகளும் இந்த தேவதையை பரிபாலனம் செய்கின்றனவோ அவ்வாறு உபாசனை செய்பவனை எல்லா பூதங்களும் காப்பாற்றுகின்றன. எவன் ஒருவன் பிரஜைகளை சோகத்தை அடையச் செய்கின்றானோ அவனும் சோகத்துடன் இருப்பான். இதனால் புண்யத்தை அடைகின்றான். ஏனெனில் தேவதைகளிடத்தில் பாவம் என்பது கிடையாது.
अव -“त एते सर्व एव समाः सर्वेऽनन्ताः” इत्यविशेषेण वानः-प्राणानामुपासनमुक्तम्, नान्यतमगतो विशेष उक्तः। किमेवमेव प्रतिपत्तव्यम्? किं वा विचार्यमाणे किश्चद्विशेषो व्रतमुपासनं प्रति प्रतिपत्तुंु शक्यते? इत्युच्यते-
अथातो व्रतमीमा ्ँ सा प्रजापतिर्ह कर्माणि ससृजे तानि सृष्टान्यन्योन्येनास्पर्धन्त वदिष्याम्येवाहमिति वाग्दध्रे द्रक्ष्याम्यहमिति चक्षुः श्रोष्याम्यहमिति श्रोत्रमेवमन्यानि कर्माणि यथाकर्म तानि मृत्युः श्रमो भूत्वोपयेमे तान्याप्नोत्तान्याप्त्वा मृत्युरवारुन्ध तस्माच्छ्राम्यत्येव वाक्छ्राम्यति चक्षुः श्राम्यति श्रोत्रमथेममेव नाप्नोद्योऽयं मध्यमः प्राणस्तानि ज्ञातुं दध्रिरे। अयं वै नः श्रेष्द्भो यः सञ्चर ्ँश्चासञ्चर ्ँश्च न व्यथतेऽथो न रिष्यति हन्तास्यैव सर्वे रूपमसामेति त एतस्यैव सर्वे रूपमभव ्ँस्तस्मादेत एतेनाख्यायन्ते प्राणा इति तेन ह वाव तत्कुलमाचक्षते यस्मिन्कुले भवति य एवं वेद य उ हैवंविदा स्पर्धतेऽनुशुष्यत्यनुशुष्य हैवान्ततो म्रियत इत्यध्यात्मम् ।।२१।।
மந்த்ரார்த்தம்- இப்பொழுது விரதத்தைப் பற்றி விசாரம் செய்யப்படுகிறது. ப்ரஜாபதி கர்மாக்களை (அதாவது கர்மாக்களின் சாதன பூத வாக் முதலிய கரணங்களை) உண்டாக்கினார். உண்டான பின் ஒன்று மற்றொன்றுடன் போட்டியிட ஆரம்பித்தன.  வாக் “நான் பேசிக்கொண்டே இருப்பேன் என்று விரதம் எடுத்துக்கொண்டது. அவ்வாறே சக்ஷு “நான் பார்த்துக்கொண்டே இருப்பேன் என்றும், அவ்வாறே காது நான் கேட்டுக்கொண்டே இருப்பேன் என்றும் விரதம் எடுத்துக்கொண்டன. இவ்வாறு தங்கள் தங்கள் கர்மாக்களின் அனுகாரமாக மற்ற இந்திரியங்கங்களும் விரதம் எடுத்துக்கொண்டன. அப்பொழுது மிருத்யு ஓய்வை அடைந்து அதில் சம்பந்தப்பட்டு அவைகளில் வியாபித்தது. அவைகளில் வியாப்தியாகி மிருத்யு அவைகளை விரோதமற்றதாய் செய்தது. இதனால் வாக் ஓய்வு அடைந்தது, கண்கள் ஓய்வை அடைந்தது. காதும் ஓய்வை அடைந்தது. ஆனால் மத்தியமமான பிராணன் இவைகளில் வியாப்தம் அடைய முடியாது. அப்பொழுது அந்த இந்திரியங்கள் பிராணனே சிரேஷ்டம் என்று அறிந்து நிச்சயித்தன. இந்த நிச்சயத்தால் அவைகள் இவ்வாறு கருதியது - நம்மைவிட (பிராணன்) ஸ்ரேஷ்டமானது என்று. அது சஞ்சாரம் செய்தாலும், சஞ்சாரம் செய்யாவிடினும் சிரமப்படுவதில்லை. அது க்ஷீணமும் ஆவதில்லை. நல்லது, நாம் எல்லோரும் அந்த ரூபமாய் ஆகலாம் என்று நிச்சயம் செய்து அவை எல்லாம் அந்த ரூபம் ஆகிவிட்டன. ஆகையால் அவை இந்த பிராணன் என்ற பெயரால் கூறப்படுகிறது. ஆகையால் எவர் இவ்வாறு அறிகிறாறோ அவர் எந்த குலத்தில் உதிக்கின்றாரோ அந்த குலம் அவர் பெயரால் கூறப்படுகிறது. அவ்வாறே எவர் அப்பேர்பட்ட வித்வானிடத்தில் போட்டியிடுகின்றாரோ அவர் வறண்டு, வறண்டுபோய் கடைசியில் மரணம் அடைகின்றார்கள். இது அத்யாத்ம பிராண தர்சனமாகும்.
अथाधिदैवतं ज्वलिष्याम्येवाहमित्यग्निर्दध्रे तप्स्याम्यह-मित्यादित्यो भास्याम्यहमिति चन्द्रमा एवमन्या देवता यथा दैवत ्ँ स यथैषां प्राणानां मध्यमः प्राण एवमेतासां देवतानां वायुर्म्लोचन्ति ह्यन्या देवता न वायुः सैषानस्तमिता देवता यद्वायुः।। २२।।
மந்த்ரார்த்தம்- இப்பொழுது அதிதைவத தர்சனம் கூறப்படுகிறது - நான் எரிந்து கொண்டே இருப்பேன் என்று அக்னி நியமனம் செய்தது. சூரியன் நான் சூடாக இருப்பேன் என்று நியமனம் செய்தது. சந்திரன் நான் பிரகாசித்துக் கொண்டு இருப்பேன் என்று. இவ்வாறு மற்றதேவதைகளும் தங்கள் தங்களுடைய வியாபாரத்திற்கு தகுந்தவாறு விரதம் ஏற்றுக்கொண்டன. எவ்வாறு இந்த வாக் முதலியவைகள் பிராணன்களில் மத்யம பிராணனோ அவ்வாறே தேவதைகளிடத்தில் வாயு ஆகும். ஏனெனில் மற்ற தேவகணங்கள் அஸ்தமிக்கின்றன (மறைகின்றன). ஆனால் வாயு அஸ்தமிக்கிறது இல்லை. அந்த வாயு அஸ்தமாகாத தேவதையாகும்.
अथैषोको भवति यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छतीति प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽस्तमेति तं देवाश्चक्रिरे धर्म ्ँ स एवाद्य स उ श्व इति यद्वा एतेऽमुर्ह्यध्रियन्त तदेवाप्यद्य कुर्वन्ति। तस्मादेकमेव व्रतं चरेत्प्राण्याच्चैवापान्याच्च नेन्मा पाप्मा मृत्युराप्नुवदिति यद्यु चरेत्समापिपयिषेत्तेनो एतस्यै देवतायै सायुज्य ्ँ सलोकतां जयति।।२३।।
மந்த்ரார்த்- இந்த அர்த்தத்தை பிரதிபாதிக்கக் கூடியது இந்த மந்திரம். எதனால் (இந்த வாயு தேவதையால்) சூரியன் உதயமாகி அஸ்தமிக்கின்றதோ, ஆகிய முதலியவை. அது பிராணனாலேயே உதிக்கின்றது. அது பிராணனிலேயே அஸ்தமனமாகின்றது. இந்த தர்மத்தை தேவதைகள் செய்தன. அது இன்று அதுவே நாளையும் ஆகும். தேவதைகள் எந்த விரதத்தை மேற்கொண்டனவோ அதையே இன்றும் செய்கின்றன. ஆகையால் ஒரே விரதத்தையே ஆசரணம் செய்கிறது. பிராணனும், அபானனும் வியாபாரம் செய். என்னை எந்த பாப மிருத்யுவும் வியாபிக்கக் கூடாது என்ற பயத்துடன் இதை ஆசரணம் (கடைபிடித்தல்) செய்து அதை பூர்த்தி செய்வதில் இச்சை கொள். இதனால் அந்த தேவதை மூலமாய் சாயுஜ்ய, சாலோகம் இவைகளை அடைய முடியும்.
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्याये पञ्चमं सप्तान्नब्राह्मणम्।। ப்ருஹதாரண்ய உபநிஷத் பாஷ்யத்தில் முதல்       அத்யாயத்தில் ஐந்தாவது பிராஹ்மணம் முற்றிற்று.
। पूर्वोक्त अविद्याकार्यस्य उपसंहारः च नामसामान्यभूता वाक्।
त्रयं वा इदं नाम रूपं कर्म तेषां नाम्नां वागित्येत-देषामुक्थमतो हि सर्वाणि नामान्युत्तिष्द्भन्ति। एतदेषा ्ँसामैतद्धि सर्वैर्नामभिः सममेतदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि नामानि बिभर्ति।। १।।
மந்த்ரார்த்Rm- இந்த நாமம், ரூபம், கர்மா ஆகியவை மூன்றின் சமுதாயமாகும். அந்த நாமத்திற்கு வாக் என்னும் உக்த(उक्थ) (காரணம்) ஆகும். ஏனெனில் எல்லா நாமங்களும் இதிலிருந்தே உண்டாகின்றன. இது இவற்றின் ஸாமமாகும். இது எல்லா நாமங்களிலும் ஸமானமாகும். அது இதன் பிரஹ்மம். ஏனெனில் அது எல்லா நாமாக்களையும் தரிக்கின்றது (தாங்குகின்றது).
अथ रूपाणां चक्षुरित्येतदेषामुक्थमतो हि सर्वाणि रूपाण्युत्तिष्द्भन्त्येतदेषा ्ँसामैेतद्धि सर्वै रूपैः सममेतदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि रूपाणि बिभर्ति।। २।।
மந்த்ரார்த்தம்- இப்பொழுது ரூபங்களுக்கு சக்ஷு சாமான்யம். அது இதற்கு உக்தம்(उक्थं) (காரணமாகும்). இதிலிருந்து எல்லா ரூபங்களும் உண்டாகின்றது. அது இதனுடைய சாமம். ஏனெனில் அது எல்லா ரூபங்களிலும் சமமாய் இருக்கிறது. அது இதற்கு ப்ரஹ்மம். ஏனெனில் அது எல்லா ரூபங்களாலும் சமமாய் இருக்கின்றது.
अथ कर्मणामात्मेत्येतदेषामुक्थमतो हि सर्वाणि कर्माण्युत्तिष्द्भन्त्येतदेषा ्ँ सामैतद्धि सर्वैः कर्मभिः सममेतदेषां ब्रह्मैतद्धि सर्वाणि कर्माणि बिभर्ति तदेतत्त्रय ँ् सदेकमयमात्मात्मो एकः सन्नेतत्त्रयं तदेतदमृत ्ँ सत्येनच्छन्नं प्राणो वा अमृतं नामरूपे सत्यं ताभ्यामयं प्राणश्छन्नः ।। ३।।
மந்த்ரார்த்தம்- இப்பொழுது கர்மங்களின் சாமான்ய ஆத்மா (சரீரம்) ஆகும். இது இவைகளின்(उक्थं) (உக்தம் - காரணம்). இதனால் எல்லா கர்மாக்களும் உண்டாகின்றன. இது இவைகளின் சாமம். ஏன் எனில் அது எல்லா கர்மாக்களின் சாமம். இது இவைகளின் ப்ரஹ்மம். ஏன் எனில் இது எல்லா கர்மாக்களையும் தாரணை செய்கின்றது. இவை மூன்றாக இருந்தாலும் ஒரே ஆத்மாவே. மேலும் ஆத்மா ஒன்றாய் இருந்தாலும் அது மூன்றாய் இருக்கிறது. அந்த இது அம்ருதம் சத்யத்தால் மறைக்கப்பட்டுள்ளது. பிராணன் அமிருதம், நாமரூப சத்யம். அதனால் பிராணன் மறைக்கப்பட்டுள்ளது.
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्याये षष्द्भमुक्थब्राह्मणम्।।
इति श्रीमद्गोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीमच्छङ्करभगवतः कृतौ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोऽध्यायः ।। शम् ।।
द्वितीयाध्याय

Work in Progress.....

दतृतीयाध्याय

Work in Progress.....

चतुर्थः अध्यायः प्रथम ब्राह्मणम्
मन्त्रः - ॐ जनको ह वैदेह आसाञ्चक्रेऽथ ह याज्ञवल्क्य आवव्राज। त ँ होवाच याज्ञवल्क्य किमर्थमचारीः पशूनिच्छन्नण्व-न्तानिति उभयमेव सम्राडिति होवाच।। १।।
मन्त्रः - यत्ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे जित्वा शैलि-निर्वाग् वै ब्रह्मेति यथा मातृमान् पितृमानाचार्यवान् ब्रूयात्तथा तच्छैलिनिरब्रवीद् वाग् वै ब्रह्मेत्वदतो ब्रूयात्तथा तच्छैलिनिरब्रवीद् वाग् वै ब्रह्मत्यवदतो हि कि ँस्वादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्द्भां न मेऽब्रवीदित्येकपाद् वा एतत् सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य। वागेवायतनमाकाशः प्रतिष्द्भा प्रज्ञेत्येनदुपासीत। का प्रज्ञता याज्ञवल्क्य। वागेव सम्राडिति होवाच। वाचा वै सम्राड् बन्धुः प्रज्ञायते ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वािङ्गरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याख्यानानि व्याख्यानानीष्ट ँहुतमाशितं पायितमयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि वाचैव सम्राट् प्रज्ञायन्ते वाग् वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं वाग् जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते। हरत्यृषभ ँसहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः। स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति।। २।।
मन्त्रः - यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्म उदङ्कः शौल्बायनः प्राणो वै ब्रह्मेति यथा मातृमान् पितृमानाचार्यवान् ब्रूयात्तथा तच्छौल्बायनोऽब्रवीत् प्राणौ वै ब्रह्मेत्यप्राणतो हि कि ँ स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्द्भां न मेऽब्रवीदित्येकपाद् वा एतत् सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य प्राण एवायतनमाकाशः प्रतिष्द्भा प्रियमित्येनदुपासीत का प्रियता याज्ञवल्क्य प्राण एव सम्राडिति होवाच प्राणस्य वै सम्राट् कामायायाज्यं याजयत्य-प्रतिगृह्यस्य प्रतिगृात्यपि तत्र वधाशङ्कं भवति यां दिशमेति प्राणस्यैव सम्राट् कामाय प्राणो वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं प्राणो जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते। हस्त्यृषभ ँ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति।। ३।।
मन्त्रः - यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे बकुर्वा-र्ष्णश्चक्षुर्वै ब्रह्मेति यथा मातृमान् पितृमानाचार्यवान् ब्रूयात्तथा तद् वार्ष्णोऽब्रवीच्चक्षुर्वै ब्रह्मेत्यपश्यतो हि कि ँ स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्द्भां न मेऽब्रवीदित्येकपाद् वा एतत् सम्राडिति होवाच चक्षुषा वै सम्राट् पश्यन्तमाहुरद्राक्षीरिति स आहाद्राक्षमिति तत् सत्यं भवति चक्षुर्वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं चक्षुर्जहाति सर्वाण्येनं >भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपास्ते। हस्त्यृषभ ँसहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति।। ४।।
मन्त्रः - यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे गर्दभी-विपीतो भारद्वाजः श्रोत्रं वै ब्रह्मेति यथा मातृमान् पितृमानाचार्यवान् ब्रूयात्तथा तद् भारद्वाजोऽब्रवीच्छ्रोत्रं वै ब्रह्मेत्यश्रृण्वतो कि ँस्यादि-त्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्द्भां न मेऽब्रवीदित्येकपाद् वा एतत् सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य श्रोत्रमेवायतनमाकाशः प्रतिष्द्भानन्त इत्येनदुपासीत कानन्तता याज्ञवल्क्य दिश एव सम्राडिति होवाच तस्माद् वै सम्राडपि यां कां च दिशं गच्छति नैवास्या अन्तं गच्छत्यनन्ता हि दिशो दिशो वै सम्राट् श्रोत्र ँ श्रोत्रं वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैन ँ श्रोत्रं जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवे विद्वानेतदुपास्ते। हस्त्यृषभ ँ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः। स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति।। ५।।
मन्त्रः - यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे सत्यकामो जाबालो मनो वै ब्रह्मेति यथा मातृमान् पितृमानाचार्यवान् ब्रूयात्तथा तज्जाबालोऽब्रवीन्मनो वै ब्रह्मोत्यमनसो हि कि ँ स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्द्भां न मेऽब्रवीदित्यकपाद् वा एतत् सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य मन एवायतनमाकाशः प्रतिष्द्भानन्द इत्येतदुपासीत कानन्दता याज्ञवल्क्य मन एव सम्राडिति होवाच मनसा वै सम्राट् स्त्रियमभिहार्यते तस्यां प्रतिरूपः पुत्रो जायते स आनन्दो मनो वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैनं मनो जहाति सर्वाण्येनं भूतान्यभिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतदुपासते। हस्त्यृषभ ँ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति।। ६।।
मन्त्रः - यदेव ते कश्चिदब्रवीत्तच्छृणवामेत्यब्रवीन्मे विदग्धः शाकल्यो ह्य्दयं वै ब्रह्मेति यथा मातृमान् पितृमानाचार्यवान् ब्रूयात्तथा तच्छाकल्योऽब्रवीद्धृदयं वै ब्रह्मेत्यह्य्दयस्य हि कि ँ स्यादित्यब्रवीत्तु ते तस्यायतनं प्रतिष्द्भां न मेऽब्रवीदित्येकपाद् वा एतत् सम्राडिति स वै नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य ह्य्दयेवायतनमाकाशः प्रतिष्द्भा स्थितिरित्येन-दुपासीत का स्थितता याज्ञवल्क्य ह्य्दयमेव सम्राडिति होवाच ह्य्दयं वै सम्राट् सर्वेषां भूतानामायतन ँ ह्य्दयं वै सम्राट् सर्वेषां भूतानां प्रतिष्द्भा ह्य्दये ह्येव सम्राट् सर्वाणि भूतानि प्रतिष्द्भितानि भवन्ति ह्य्दयं वै सम्राट् परमं ब्रह्म नैन ँ ह्य्दयं जहाति सर्वाण्येनं भूतान्य-भिक्षरन्ति देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं विद्वानेतादुपास्ते हस्त्यृषभ ँ सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति।। ७।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये तृतीयाध्याये नवम शाकल्यब्राह्मणम्।। १।।
 
चतुर्थ अध्यायः द्वितीय ब्राह्मणम्
मन्त्रः - जनको ह वैदहः कूर्चादुपावसर्पन्नुवाच नमस्तेऽस्तु याज्ञवल्क्यानु मा शाधीति स होवाच यथा वै सम्राण्महान्त-मध्वानमेष्यन् रथं वा नावं वा समाददीतैवमेवैताभिरुपनिषिद्भः समाहितात्मास्येवं वृन्दारक आढः सन्नधीतवेद उक्तोपनिषत्क इतो विमुच्यमानः क्व गमिष्यसीति नाहं तद् भगवन् वेद यत्र गमिष्यामीत्यथ वै तेऽहं तद् वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति ब्रवीतु भगवानिति।। १।।
मन्त्रः - इन्धो ह वै नामैष योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषस्तं वा एतमिन्ध ँ सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेणैव परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः।। २।।
मन्त्रः - अथैतद् वामेऽक्षणि पुरुषरूपमेषास्य पत्नी विराट् तयोरैष स ँस्तावो य एषोऽन्तर्ह्य्दय आकाशोऽथैनयोरेतदन्नं य एषोऽन्तर्ह्य्दये लोहितपिण्डोऽथैतयोरेतत् प्रावरणं यदेतदन्तर्ह्य्दये जालकमिवाथैनयोरेषा सृतिः सञ्चरणी यैषा ह्य्दयादूर्ध्वा नाडु-च्चरति यथा केशः सहस्रधा भिन्न एवमस्यैता हिता नाम नाडोऽ-न्तर्ह्य्दये प्रतिष्द्भिता भवन्त्येताभिर्वा एतदास्रवदास्रवति तस्मादेष प्रविविक्ता-हारतर इवैव भवत्यस्माच्छारीरादात्मनः।। ३।।
मन्त्रः - तस्य प्राची दिक् प्राञ्चः प्राणा दक्षिणा दिग् दक्षिणे प्राणाः प्रतीची दिक् प्रत्यञ्चः प्राणा उदीची दिगुदञ्चः प्राणा ऊर्ध्वा दिगूर्ध्वाः प्राणा अवाची दिगवाञ्चः प्राणाः सर्वा दिशः सर्वे प्राणाः स >एष नेति नेत्यात्मागृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यत्यभयं वै जनक प्राप्तोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः। स होवाच जनको वैदेहोऽभयं त्वा गच्छताद् याज्ञवल्क्य यो नो भगवन्नभयं वेदयसे नमस्तेऽस्त्विमे विदेहा अयमहमस्मि।। ४।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये चतुर्थाध्याये द्वितीयं कूर्चब्राह्मणम्।।२।। चतुर्थ अध्यायः तृतीय ब्राह्मणम्
 
मन्त्रः - जनक ँ ह वैदेहं याज्ञवल्क्यो जगाम स मेने न वदिष्य इत्यथ ह यज्जनकश्च वैदेहो याज्ञवल्क्यश्चाग्निहोत्रे समूदाते तस्मै ह याज्ञवल्क्यो वरं ददौ स ह कामप्रश्नमेव वव्रे त ँ हास्मै ददौ त ँह सम्राडेव पूर्वं पप्रच्छ।। १।।
मन्त्रः - याज्ञवल्क्य किं ज्योतिरयं पुरुष इति। आदित्य ज्योतिः सम्राडिति होवाचादित्येनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य।।२।।
मन्त्रः - अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य किं ज्योतिरेवायं पुरुष इति चन्द्रमा एवास्य ज्योतिर्भवतीति चन्द्रमसैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपस्येतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य।। ३।।
मन्त्रः - अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते किं ज्योतिरेवायं पुरुष इत्यग्निरेवास्य ज्योतिर्भवतीत्यग्निनैवायं ज्योति-षास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य।। ४।।
मन्त्रः - अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ किं ज्योतिरेवायं पुरुष इतिवागेवास्य ज्योतिर्भवतीति वाचैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति तस्माद् वै सम्राडपि यत्र स्वः पाणिर्न विनिर्ज्ञायतेऽथ यत्र वागुच्चरत्युपैव तत्र न्येतीत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य।। ५।।
मन्त्रः - अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्द्रमस्यस्तमिते शान्तेऽग्नौ शान्तायां वाचि किं ज्योतिरेवार्यं पुरुष इत्यात्मैवास्य ज्योतिर्भवतीत्यात्मनैवायं ज्योतिषास्ते पल्ययते कर्म कुरुते विपल्येतीति।। ६।।
मन्त्रः - कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ह्य्द्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः स समानः सन्नुभौ लोकावनुसञ्चरति ध्यायतीव लेलायतीव स हि स्वप्नो भूत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो       रूपाणि।। ७।।
मन्त्रः - स वा अयं पुरुषो जायमानः शरीरमभिसम्पद्यमानः पाप्मपभिः स ँ सृज्यते स उत्क्रामन् म्रियमाणः पाप्मनो    विजहाति।।८।।
मन्त्रः - तस्य वा एतस्य पुरुषस्य द्वे एव स्थाने भवत इदं च परलोकस्थानं च संध्यं तृतीय ँ स्वप्नस्थानं तस्मिन् संध्ये स्थाने तिष्द्भन्नेते उभे स्थाने पश्यतीदं च परलोकस्थानं च। अथ यथाक्रमोऽयं परलोकस्थाने भवति तमाक्रममाक्रम्योभयान् पाप्मन आनन्दा ँश्च पश्यति स यत्र प्रस्वपित्यस्य लोकस्य सर्वावतो मात्रामपादाय स्वयं विहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपित्यत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति।। ९।।
मन्त्रः - न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्त्यरथ स्थान् रथयोगान् पथः सृजते न तत्रानन्दा मुदः प्रमुदो भवन्त्यथानन्दा-न्मुदः प्रमुदः सृजते। न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्त्यथ वेशान्तान् पुष्करिणीः स्रवन्तीः सृजते स हि कर्ता।। १०।।
मन्त्रः - तदेते श्लोका भवन्ति। स्वप्नेन शारीरमभिप्रहत्या सुप्तः सुप्तानभिचाकशीति। शुक्रमादाय पुनरैति स्थान ँ हिरण्मयः पुरुष एकह ँसः।। ११।।
मन्त्रः - प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायं बहिष्कुलायादमृत-श्चरित्वा। स ईयतेऽमृतो यत्र काम ँहिरण्यमयः पुरुष एकह ँसः।।
मन्त्रः - स्वप्नान्त उच्चावचमीयमानो रूपाणि देवः कुरुते बहूनि। उतेव स्त्रीभिः सह मोदमानो जक्षदुतेवापि भयानि  पश्यन्।। १३।।
मन्त्रः - आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चनेति। तं नायतं बोधयेदित्याहुः। दुर्भिष्ज्य ँ हास्मै भवति यमेष न प्रतिपद्यते। अथो खल्वाहुर्जागरितदेश एवास्यैष इति यानि ह्येव जाग्रत् पश्यति तानि सुप्त इत्यत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षाय ब्रूहीति।। १४।।
मन्त्रः - स वा एष एतस्मिन् सम्प्रसादे रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च। पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव स यत्तत्र किञ्चित् पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुष इत्येवमेवैतद् याज्ञवल्क्य सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति।। १५।।
मन्त्रः - स वा एष एतस्मिन् स्वप्ने रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव स यत्तत्र पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुष इत्येवमेवैतद् याज्ञावल्क्य सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीति।। १६।।
मन्त्रः - स वा एष एतस्मिन् बुद्धान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नान्तायैव    ।। १७।।
मन्त्रः - तद् यथा महामत्स्य उभे कूले अनुसंचरति पूर्व चापरं चैवमेवायं पुरुष एतावुभावन्तावनुसंचरति स्वप्नान्तं च बुद्धान्तं च।। १८।।
मन्त्रः - तद् यथास्मिन्नाकाशे श्येनो वा सुपर्णो वा विपरिपत्य श्रान्तः स ँहत्य पक्षौ संलयायैव ध्रियत एवमेवायं पुरुष एतस्मा अन्ताय धावति यत्र सुप्तो न कञ्चन काम कामयते न कञ्चन स्वप्नं पश्यति।। १९।।
मन्त्रः - ता वा अस्यैता हिता नाम नाडो यता केशः सहस्रधा भिन्नस्तावताणिम्ना तिष्द्भन्ति शुक्लस्य नीलस्य पिङ्गलस्य हरितस्य लोहितस्य पूर्णा अथ यत्रैनं घ्नन्तीव जिनन्तीव हस्तीव विच्छाययति गर्तमिव पतति यदेव जाग्रद्भयं पश्यति तदत्राविद्यया मन्यतेऽथ यत्र देव इव राजेवाहमेवेद ँ सर्वोऽस्मीति मन्यते सोऽस्य परमो लोकः।। २०।।
मन्त्रः - तद् वा अस्यैतदतिच्छन्दा अपहतपाप्माभय ँ रूपम्। तद् यथा प्रियया स्त्रिया सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तर- >मेवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरं तद् वा अस्यैतदाप्तकाममात्मकामकाम ँरूप ँशोकान्तरम्।। २१।।
मन्त्रः - अत्र पितापिता भवति मातामाता लोका अलोका देवा अदेवा वेदा अवेदाः। अत्र स्तनोऽस्तेनो भवति भ्रूणहाभ्रूणहा चाण्डालोऽचाण्डालः पौल्कसोऽपौल्कसः श्रमणोऽश्रमणस्ता-पसोऽतापसोऽनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन तीर्णो हि तदा सर्वाञ्छोकान् ह्य्दयस्य भवति।। २२।।
मन्त्रः - यद् वै तन्न पश्यति पश्यन् वै तन्न पश्यति न हि द्रष्टुर्दृष्टेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात्। न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्त यत् पश्येत्।। २३।।
मन्त्रः - यद् वै तन्न जिघ्राति जिघ्रान् वै तन्न जिघ्राति न हि घ्राातुघ्र्राातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यज्जिघ्रोत्।। २४।। यद् वै तन्न रसयते रसयन् वै तन्न रसयते न हि रसयितू रसयतेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यद् रसयेत्।। २५।। यद् वै तन्न वदति वदन् वै तन्न वदति न हि वक्तुर्वक्तेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यद् वदेत्।। २६।। यद् वै तन्न श्रुणोति श्रुण्वन् वै तन्न श्रुणोति न हि श्रोतुः श्रुतेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यच्छृणुयात्।। २७।। यद् वै तन्न मनुते मन्वानो वै तन्न मनुते न हि मन्तुर्मतेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यन्मन्वीत।। २८।। यद् वै तन्न स्पृशति स्पृशन् वै तन्न स्पृशति न हि स्प्रष्टुः स्पृष्टेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यत् स्पृशेत्।। २९।। यद् वै तन्न विजानाति विजानन् वै तन्न विजानाति न हि विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वान्न तु तद् द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद् विभक्तं यद् विजानीयात्।। ३०।।
(
मन्त्रः - यत्र वा अन्यदिव स्यात् तत्रान्योऽन्यत् पश्येदन्योऽ-न्यज्जिघ्रोदन्योऽन्यद् रसयेदन्योऽन्यद् वदेदन्योऽन्यच्छृणुया-दन्योऽन्यन्मन्वीतान्योऽन्यत् स्पृशेदन्योऽन्यद् विजानीयात्।। ३१।।
मन्त्रः - सलिल एको द्रष्टाद्वैतो भवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडिति हैनमनुसशास याज्ञवल्क्य एषास्य परमा गतिरेषास्य परमा सम्पदेषोऽस्य परमो लोक एषोऽस्य परम आनन्द एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति।। ३२।।
 
मन्त्रः - स यो मनुष्याणा ँशद्धः समृद्धो भवत्यन्येषामधिपतिः सर्वैर्मानुष्यकैर्भोगैः सम्पन्नतमः स मनुष्याणां परम आनन्दोऽथ ये शतं मनुष्याणामानन्दाः स एकः पितृणां जितलोकानामानन्दोऽथ ये शतं पितृणां जितलोकानामानन्दाः स एको गन्धर्वलोक आनन्दोऽथ ये शतं गन्धर्वलोक आनन्दाः स एकः कर्मदेवानामानन्दो ये कर्मणा देवत्वमभिसम्पद्यन्तेऽथ ये शतं कर्मदेवानामानन्दाः स एक आजान-देवानामानन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथ ये शतमाजान-देवानामानन्दाः स एकः प्रजापतिलोक आनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽ-वृजिनोऽकामहतोऽथ यै शतं प्रजापतिलोक आनन्दाः स एको ब्रह्मलोक आनन्दो यश्च श्रोत्रियोऽवृजिनोऽकामहतोऽथैष एव परम >आनन्द एष ब्रह्मलोकः सम्राडिति होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते सहस्रं ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायैव ब्रूहीत्यत्र ह याज्ञवल्क्यो बिभया-ञ्चकार मेधावी राजा सर्वेभ्यो मान्तेभ्य उदरौत्सीदिति।। ३३।।
मन्त्रः - स वा एष एतस्मिन् स्वप्नान्ते रत्वा चरित्वा दृष्ट्वैवव पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव।। ३४।।
मन्त्रः - तद् यथानः सुसमाहितमुत्सर्जद् यायादोवमेवायं शरीर आत्मा प्राज्ञेनात्मनान्वारूढ उत्सर्जन् याति यत्रैतदूर्ध्वोछ्वासी भवति।। ३५।।
मन्त्रः - स यत्रायमणिमानं न्येति जरया वोपतपता वाणिमानं निगच्छति तद् यथाम्रं वोदुम्बरं वा पिप्पलं वा बन्धनात् प्रमुच्यत एवमेवायं पुरुष एभ्योऽङ्गेभ्यः सम्प्रमुच्य पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्भवति प्राणायैव।। ३६।।
मन्त्रः - तद् यथा राजानमायान्तमुग्राः प्रत्येनसः सूतग्राम- >ण्योऽनैः पानैरावसथैः प्रतिकल्पन्तेऽयमायात्ययमागच्छतीत्येवँ-हैवंविद् ँसर्वाणि भूतानि प्रतिकल्पन्तः इदं ब्रह्मायातीद-मागच्छतीति।। ३७।।
मन्त्रः - तद् यथा राजानं प्रयियासन्तमुग्राः प्रत्येनसः सूत-ग्रामण्योऽभिसमायन्त्येवमेवेमयात्मानमन्तकाले सर्वे प्राणा अभिसमायन्ति यत्रेैतदूर्ध्वोघ्नासी भवति।। ३८।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये चतुर्थाध्याये   तृतीयं ज्योतिर्ब्राह्मणम् ।। ३।।
चतुर्थ अध्यायः चतुर्थ ब्राह्मणम्
मन्त्रः - स यत्रायमात्माबल्यं न्येत्य सम्मोहमिव न्येत्यथैनमेते प्राणा अभिसमायन्ति स एतास्तेजोमात्राः समभ्याददानो ह्य्दयमेवान्ववक्रामति स यत्रैष चाक्षुषः पुरुषः पारङ् पर्यावर्ततेऽथारूपज्ञो भवति।। १।।
मन्त्रः - एकीभवति न पश्यतीत्याहुरेकीभवति न जिघ्नती-त्याहुरेकीभवति न रसयत इत्याहुरेकीभवति न वदतीत्या-हुरेकीभवति न श्रुणोतीत्याहुरेकीभवति न मनुत इत्याहुरेकीभवति न स्पृशतीत्याहुरेकीभवति न विजानातीत्याहुस्तस्य हैतस्य ह्य्दयस्याग्रं प्रद्योतते तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति चक्षुष्टो वा मूर्ध्नो वान्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यस्तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति प्राणमनू-त्क्रामन्तं सर्वे प्राणा अनूत्क्रामन्ति सविज्ञानो भवति सविज्ञानमेवा-न्ववक्रामति तं विद्याकर्मणी समन्वारभेत पूर्वप्रज्ञा च।।२।।
मन्त्रः - तद् यथा तृणाजलायुका तृणास्यान्तं गत्वान्य-माक्रममाक्रम्यात्मनमुपसंहरत्येवमेवायमात्मद ेँशरीरं निहत्याविद्यां गमयित्वान्यमाक्रममाक्रम्यात्मानमुपस ँ हरति।। ३।।
मन्त्रः - तद् यथा पेशस्कारी पेशसो मात्रामपादायान्यन-न्नवतरं कल्याणतरं रूपं तनुत एवमेवायमात्मेद ँ शरीरं निहत्याविद्यां गमयित्वान्यन्नवतरं कल्याणतर ँ रूपं कुरुते पित्र्यं वा गान्धर्वं वा दैवं वा प्राजापत्यं वा बाह्यं वान्येषां वा भूतानाम्।। ४।।
मन्त्रः - स वा अयमात्मा ब्रह्म विज्ञानमयो मनोमयः प्राणमयश्चक्षुर्मयः श्रोत्रमयः पृथ्वीमय आपोमयो वायुमय आकाशमयस्तेजोमयोऽतेजोमयः काममयोऽकाममयः क्रोधमयोऽ-क्रोधमयो धर्ममयोऽधर्ममयः सर्वमयस्तद् यदेतदिदम्मयोऽदोमय इति यथाकारी यथाचारी तथा भवति साधुकारी साधुर्भवति पापकारी पापो भवति पुण्यः पुण्येन कर्मणा भवति पापः पापेन। अथो खल्वाहुः काममय एवायं पुरुष इति स यथाकामो भवति तत्क्रतुर्भवति यत्क्रतुर्भवति तत् कर्म कुरुते यत् कर्म कुरुते तदभिसम्पद्यते।। ५।।
मन्त्रः - तदेष श्लोको भवति। तदेव सक्तः सह कर्मणैति लिङ्गं मनो यत्र निषक्तमस्य। प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यत्किञ्चेह करोत्ययम्। तस्माल्लोकात् पुनरैत्यस्मै लोकाय कर्मण इति नु कामयमानोऽथाकामयमानो योऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति।। ६।।
मन्त्रः - तदेष श्लोको भवति। यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य ह्य्दि श्रिताः। अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुत इति। तद्यथाहिनिर्ल्वयनी वल्मीके मृता प्रत्यस्ता शयीतैवमेवेद ँशरीर ँ शेतेऽथायमशरीरोऽमृतः प्राणो ब्रह्मैव तेज एव सोऽहं भगवते सहस्रं ददामीति होवाच जनको वैदेहः।। ७।।
मन्त्रः - तदेते श्लोका भवन्ति। अणुः पन्था विततः पुराणो मा ँस्पृष्टोऽनुवित्तो मयैव। तेन धीरा अपियन्ति ब्रह्मविद स्वर्गं लोकमित ऊर्ध्वं विमुक्ताः।। ८।।
मन्त्रः - तस्मिञ्छुक्लमुत नीलमाहुः पिङ्गल ँहरितं लोहितं च। एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनैति ब्रह्मवित् पुण्यकृत्तैजसश्च।। ९।।
मन्त्रः - अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते।  ततो भूय इव ते तमो य उ विद्याया ँरताः।। १०।।
मन्त्रः - इहैव सन्तोऽथ विद्मस्तद्वयं न चेदवेदिर्महती विनष्टिः। ये तद्विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति ।। ११।।
अभेददर्शी आत्मज्ञानिनः निर्भयता ¨ÉxjÉ& - ªÉnèùiɨÉxÉÖ{ɶªÉiªÉÉi¨ÉÉxÉÆ näù´É¨Éञ्जसा। ईशानं भूतभव्यस्य न ततोविजुगुप्सते।। १५।।
मन्त्रः - यस्मादर्वाक्संवत्सरोऽहोभिः परिवर्तते। तद्देवा ज्योतिषां ज्योतिरायुर्होपासतेऽमृतम्।। १६।।
मन्त्रः - यस्मिन्पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्द्भितः। तमेव मन्य आत्मानं विद्वान् ब्रह्मामृतोऽमृतम्।।१७।।
मन्त्रः - प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुरुत श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो ये मनो विदुः। ते निचिक्युर्ब्रह्म पुराणमग्र्म्।। १८।।
मन्त्रः - मनसौवानुद्रष्टव्यं नेह नानास्ति किञ्चन। मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति।। १९।।
मन्त्रः - एकधैवानुद्रष्टव्यमेतदप्रमेयं ध्रुवम्।  विरजः पर आकाशादज आत्मा महान् ध्रुवः।। २०।।
मन्त्रः - तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणः। नानुध्यायाद् बहूञ्छब्दान् वाचो विग्लापन ँ हि तदिति।। २१।।
मन्त्रः - स वा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य एषोऽन्तर्ह्य्दय आकाशस्तस्मिञ्छेते सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः स न साधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयानेष सर्वेश्वर ए, भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधरण एषां लोकानामसम्भेदाय तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसानाशकेनैतमेव विदित्वा मुनिर्भवति। एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति। एतद्ध स्म वै तत्पूर्वे विद्वा ँसः प्रजां न कामयन्ते किं ह स्म पुत्रैषणायाश्च वित्तैषणायाश्च लोकैषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति या ह्येव पुत्रैषणा सा वित्तैषणा या वित्तैषणा सा लोकैषणोभे ह्येते एषणे एव भवतः। स एष नेति नेत्यात्मागृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यत्येतमु हैवैते न तरत इत्यतः पापकरवमित्यतः कल्याणमकरवमित्युभे उ हैवैष एते तरति नैनं कृताकृते तपतः।। २२।।
मन्त्रः - तदेतदृचाभ्युक्तम्। एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य न वर्धते कर्मणा नो कनीयान्। तस्यैव स्यात् पदवित्तं विदित्वा न लिप्यते कर्मणा पापकेनेति। तस्मादेवंविच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वात्मन्येवात्मानं पश्यति सर्वमात्मानं पश्यति नैनं पाप्मा तरति सर्वं पाप्मानं तरति नैनं पाप्मा तपति सर्वं पाप्मानं तपति विपापो विरजोऽविचिकित्सो ब्राह्मणो भवत्येष ब्रह्मलोकः सम्राडेनं प्रापितोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं भगवते विदेहान् ददामि मां चापि सह दास्यायेति।। २३।।
मन्त्रः - स वा एष महानज आत्मान्नादो वसुदानो विन्दते वसु य एवं वेद।। २४।।
मन्त्रः - स वा एष महानज आत्माजरोऽमरोऽमृतोऽभयो ब्रह्माभयं वै ब्रह्माभय ँ हि वै ब्रह्म भवति य एवं वेद।। २५।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये चतुर्थाध्याये चतुर्थं शारीकब्राह्मणम् ।।       
  
चतुर्थ अध्यायः पञ्चम ब्राह्मणम्
मन्त्रः - अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्वे भार्ये बभूवतुर्मैत्रेयी च कात्यायनी च तयोर्ह मैत्रेयी ब्रह्मवादिनी बभूव स्त्रीप्रज्ञेव तर्हि कात्यायन्यथ ह याज्ञवल्क्योऽन्यद् वृत्तमुपाकरिष्यन्।। १।।
मन्त्रः - मैत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः प्रव्रजिष्यन् वा अरेऽहमस्मात् स्थानादस्मि हन्त तेऽन्या कात्यायन्यान्तं करवाणीति।। २।।
मन्त्रः - स होवाच मैत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन कुर्या यदेव भगवान् वेद तदेव मे ब्रूहीति।। ४।।
मन्त्रः- स होवाच याज्ञवल्क्यः प्रिया वै खलु नो भवति सती प्रियमवृधद्धन्त तर्हि भवत्येतद् व्याख्यास्यामि ते व्याचक्षाणास्य तु मे निदिध्यासस्वेति।। ५।।
मन्त्रः - स होवाच न वा अरे पत्युः कामाय पतिः प्रियो भवत्यात्मनस्तु कामाय पतिः प्रियो भवति। न वा अरे जायायै कामाय जाया प्रिया भवत्यात्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति। न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वित्तस्य कामाय वित्तं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय वित्तं प्रियं भवति। न वा अरे पशूनां कामाय पशवः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय पशवः प्रिया भवन्ति। न वा अरे ब्रह्मणः कामाय ब्रह्म प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रियं भवति। न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्र प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय क्षत्रं प्रियं भवति। न वा अरे लोकानां कामाय लोकाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय लोकाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे देवानां कामाय देवाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय देवाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे वेदानां कामाय वेदाः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय वेदाः प्रिया भवन्ति। न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्त्यात्मनस्तु कामाय भूतानि प्रियाणि भवन्ति। न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति। आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैतेय्यात्मनि खल्वरे दृष्टे श्रुते मते विज्ञात इद ँ सर्वं विदितम्।। ६।।
मन्त्रः - ब्रह्म तं परादाद् योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म वेद क्षत्रं तं परादाद् योऽन्यत्रात्मनः क्षत्रं वेद लोकास्तं पारदुर्योऽन्यत्रात्मनो लोकान् वेद देवास्तं पारदुर्योऽन्यत्रात्मनो देवान् वेद वेदास्तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो वेदान् वेद भूतानि तं परादुर्योऽन्यत्रात्मनो भूतानि वेद सर्वं तं परादाद् योऽन्यत्रात्मनः सर्वं वेददं ब्रह्मेदं क्षत्रमिमे लोका इमे देवा इमे वेदा इमानि भूतानीद ँ सर्वं यदयमात्मा।। ७।।
मन्त्रः - स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्य न बाह्याञ्छब्दाञ्छक्नुयाद् ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः।। ८।।
मन्त्रः - स यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाह्यञ्छब्दाञ्छ-क्नुयाद् ग्रहणाय शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः।। ९।।
मन्त्रः - स यथा वीणायै वाद्यमानायै न बाह्याञ्छब्दा-ञ्छक्नुयाद् ग्रहणाय वीणायै तु ग्रहणेन वीणावादस्य वा शब्दो गृहीतः।। १०।।
मन्त्रः - स यथाऽऽर्द्रैधाग्नेरभ्याहितस्य पृथग्धूमा विनिश्च-रन्त्येवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निश्वसितमेतद् यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वाङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः श्लोकाः सूत्राण्यनुव्याखानानि व्याख्यानानीष्ट ँ हुतमाशितं पायितमयं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतान्यस्यैवैतानि सर्वाणि निश्वसितानि।। ११-१२।।
मन्त्रः - स यथा सर्वासामपा ँ समुद्र एकायनमेव ँसर्वेषा ँस्प-र्शानां त्वगेकायनमेव ँ सर्वेषां गन्धानां नासिके एकायनमेव ँसर्वेषां ँरसानां जिवैकायनमेव ँ सर्वेषा ँ रूपाणां चक्षुरेकायनमेव ँ सर्वेषा ँ शब्दाना ँ श्रोत्रमेकायनमेव ँ सर्वेषा ँ संकल्पानां मन एकायनमेव ँ सर्वासां विद्याना ँ ह्य्दयमेकायनमेव ँ सर्वेषा कर्मणा ँ हस्तावेका-यनमेव ँ सर्वेषामानन्दानामुपस्थ एकायनमेव ँ सर्वेषां विसर्गाणां पायुरेकायनमेव ँ सर्वेषामध्वनां पादावेकायनमेव ँ सर्वेषां वेदानां वागेकायनम्।। १२।।
मन्त्रः - स यथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो रसघन एवैवं वा अरेऽयमात्मानन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नः प्रज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्तीत्यरे ब्रवीमीति होवाच याज्ञवल्क्यः।। १३।।
मन्त्रः - सा होवाच मैत्रेय्यत्रैव मा भगवान् मोहान्त-मापीपिपन्न वा अहमिमं विजानामीति स होवाच न वा अरेऽहं मोहं ब्रवीम्यविनाशी वा अरेऽयमात्मानुच्छित्तिधर्मा।। १४।।
मन्त्रः - यत्र हि द्वैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति तदितर इतरं जिघ्राति तदितर इतर ँ श्रुणोति तदितर इतरं मनुते तदितर इतर ँ स्पृशति तदितर इतरं विजानाति यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत् केन कं पश्येत तत् केन कं जिघ्रोत तत् केन कमभिवदेत् तत् केन क ँ श्रुणुयात् तत् केन कं मन्वीत तत् केन क ँ स्पृशेत् तत् केन कं विजानीयाद् येनेद ँ सर्वं विजानाति तं केन विजानीयात् स एष नेति नेत्यात्मागृह्यो न हि गृह्यतेऽशीर्यो न हि शीर्यतेऽसङ्गो न हि सज्यतेऽसितो न व्यथते न रिष्यति विज्ञातारमरे केन विजानयादि-त्युक्तानुशासनासि मैत्रेय्येतावदरे खल्वमृतत्वमिति होक्त्वा याज्ञल्क्यो विजहार।। १५।।
इति बृह्य्दारण्यकोपनिषद्भाष्ये चतुर्थाध्याये पञ्चमं मैत्रेयब्राह्मणम्।।
 
चतुर्थ अध्यायः षष्द्भ ब्राह्मणम्
मन्त्रः - अथ व ँ शः पौतिमाष्यो गौमवनाद् गौमवनः पौति-माष्यात् पौतिमाष्यो गौपवनाद् गौपवनः पौतिमाष्यात् पौतिमाष्यो गौपवनाद् गौपवनः कौशिकात् कौशिकः कौण्डिन्यात् कौण्डिन्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कौशिकाच्च गौतमाच्च गौतमः।। १।। अग्निवेश्यादाग्निवेश्यो गार्ग्याद् गार्ग्यो गार्ग्याद् गार्ग्यो गौतमाद् गौतमः सैतवात् सैतवः पाराशर्यायणात् पाराशर्यायणो गार्ग्यायणाद् गार्ग्यायण उद्दालकायनादुद्दालकायनो जाबालायनाज्जाबालायनो माध्यन्दिनायनात्माध्यन्दिनायनः सौकरायणात् सौकरायणः काषायणात् काषायणः सायकायनात् सायकायनः कौशिककायनेः कौशिकायनिः।। २।। घृतकौशिकाद् घृतकौशिकः पाराशर्यायणात् पाराशर्यायणः पाराशर्यात् पाराशर्यो जातूकर्ण्याज्जातूकर्ण्य आसुरायणाच्च यास्काच्चासुरायणस्त्रैवणेस्त्रैवणिरौपजन्धनिरा-सुरेरसुरिर्भारद्वाजाद् भारद्वाज आत्रेयादात्रेयो माण्टेर्माण्टिर्गौतमाद् गौतमो गौतमाद् गौतमो वात्स्याद् वात्स्यः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यः कैशोर्यात् काप्यात् कैशोर्यः काप्यः कुमारहारितात् कुमारहारितो गालवाद् गालवो विदर्भीकौण्डिन्याद् विदर्भिकौण्डिन्यो वत्सनपातो बाभ्रवाद् वत्सनपाद्बाभ्रवः पथः सौभरात् पन्थाः सोभरोऽया-स्यादाङ्गिरसादयास्य आङ्गिरस आभूतेसत्वाष्ट्रोऽश्विभ्याम-श्विनौ दधीच आथर्वणाद् दध्यङ्ङाथर्वणोऽथर्वणो दैवादथर्वा दैवो मृत्योः प्राध्व ँसनान्मृत्युः प्राध्व ँसनः प्रध्व ँसनात् प्रध्व ँसन एकर्षेरेकर्षिर्विप्रचित्तेर्व्रिप्रचित्तिर्व्यष्टेर्व्यष्टिः सनारोः सनारुः सनातनात् सनातनः सनगात् सनगः परमेष्द्भिनः परमेष्द्भी ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभुः ब्रह्मणे नमः।।३।।
इति बृह्य्दारण्यकोपनिषद्भाष्ये चतुर्थाध्याये षष्द्भं वंशब्राह्मणम्।।
इति श्रीमद्गोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीमच्छङ्करभगवतः कृतौ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये चतुर्थोऽध्यायः।।
पञ्चमोऽध्यायः प्रथम ब्राह्मणम्
मन्त्रः - ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते।। १।।
मन्त्रः- ॐ खं ब्रह्म। खं पुराणं वायुरं खमिति ह स्माह कौरव्यायणीपुत्रो वेदोऽयं ब्राह्मणा विदुर्वेदेनेन यद् वेदितव्यम्।। ९।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये प्रथमम् ॐ खं ब्रह्म ब्राह्मणम्।।
 
पञ्चमोऽध्यायः द्वितीयं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- त्रयाः प्राजापत्याः प्रजापतौ पितरि ब्रह्मचर्यमूषुर्देवा मनुष्या असुरा उषित्वा ब्रह्मचर्यं देवा ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति तेभ्यो हैतदक्षरमुवाच द इति व्यज्ञासिष्टा ३ इति व्यज्ञासिष्मेति होचु-र्दाम्यतेति न आत्थेत्योमिमि होवाच व्यज्ञासिष्टेति।। १।।
पञ्चमोऽध्यायः द्वितीयं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- अथ हैनं मनुष्या ऊचुर्ब्रवीतु नो भवानिति तेभ्यो हैतदेवाक्षरमुवाच द इति व्यज्ञासिष्टा ३ इति व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दत्तेति न आत्थेत्योमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति।। २।।
मन्त्रः- अथ हैनमसुरा ऊचुर्ब्रवीतु नो भावनिति तेभ्यो हैतदेवाक्षरमुवाच द इति व्यज्ञासिष्टा ३ इति व्यज्ञासिष्मेति होचुर्दयध्वमिति न आत्थेत्योमिति होवाच व्यज्ञासिष्टेति तदेतदेवैषा दैवी वागनुवदति स्तनयित्नुर्द द द इति दाम्यत दत्त दयध्वमिति तदेतत् त्रय ँशिक्षेद्दमं दानं दयामिति।। ३।।
 
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये द्वितीयं प्राजापत्यब्राह्मणम्।।
पञ्चम अध्यायः तयदा पुनरेतमात्मानमृतीय ब्राह्मणम्
मन्त्रः- एष प्रजापतिर्यद् ह्य्दयमेतद् ब्रह्मैतत् सर्वं तदेतत् त्र्यक्षर ँह्य्दयमिति ह्य् इत्येकमक्षरमभिहरन्त्यस्मै स्वाश्चान्ये च य एवं वेद द इत्येकमक्षरं ददत्यस्मै स्वाश्चान्ये च य एवं वेद यमित्येकमक्षरमेति स्वर्गं लोकं य एवं वेद।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये तृतीयं ह्य्दयब्राह्मणम्।।
पञ्चमोऽध्यायः चतुर्थं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- तद् वै तदेतदेव तदास सत्यमेव स यो हैतं महद् यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति जयतीमाँल्लोकाञ्जित इन्न्वसावसद्य एवमेतन्महद् यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति सत्य ँ ह्येव ब्रह्म।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये चतुर्थ सत्यब्राह्मणम्।।
पञ्चम अध्यायः पञ्चम ब्राह्मणम्
मन्त्रः- आप एवेदमग्र आसुरता आपः सत्यमसृजन्त सत्यं ब्रह्म प्रजापतिं प्रजापतिर्देवा ँस्ते देवाः सत्यमेवोपासते तदेतत् त्र्यक्षर ँसत्यमिति स इत्येकमक्षरं तीत्येकमक्षरं यमित्येकमक्षरं प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं मध्यतोऽनृतं तदेतदनृतमुभयतः सत्येन परिगृहीत ँ सत्यभूयमेव भवति नैवं विद्वा ँ समनृत ँहिनस्ति।। १।।
मन्त्रः- तद् यत्तत् सत्यमसौ स आदित्यो य एष एतस्मिन् मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषस्तावेतावन्योन्यस्मिन् प्रतिष्द्भितौ रश्मिभिरेषोऽस्मिन् प्रतिष्द्भितः प्राणैरयममुष्मिन् स यदोत्क्रमिष्यन् भवति शुद्धमेवैतन्मण्डलं पश्यति नैनमेते रश्मयः प्रत्यायन्ति।। २।।
मन्त्रः- य एष एतस्मिन् मण्डले पुरुषस्तस्य भूरिति शिर एक ँ शिर एकमेतदक्षरं भुव इति बाहू द्वौ बाहू द्वे एते अक्षरे स्वरिति प्रतिष्द्भा द्वे प्रतिष्द्भे द्वे एते अक्षरे तस्योपनिषदहरिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद।। ३।।
मन्त्रः- योऽयं दक्षिणेऽक्षन् पुरुषस्तस्य भूरिति शिर एक ँशिर एकमेतदक्षरं भुव इति बाहू द्वौ बाहू द्वे एते अक्षरे स्वरिति प्रतिष्द्भा द्वे प्रतिष्द्भे द्वे एते अक्षरे तस्योपनिषदहमिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद।। ४।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये पञ्चमं सत्यब्रह्मसंस्थानब्राह्मणम्।।
पञ्चमोऽध्यायः षष्द्भं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- मनोमयोऽयं पुरुषो भाःसत्यस्तस्मिन्नन्तर्ह्य्दये यथा व्रीहिर्वा यवो वा स एष सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः सर्वमिदं प्रशास्ति यदिदं किञ्च।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये षष्द्भं मनोब्राह्मणम्।।
पञ्चम अध्यायः सप्तम ब्राह्मणम्
मन्त्रः- विद्युद् ब्रह्मेत्याहुर्विदानाद् विद्युद् विद्यत्येनं पाप्मनो य एवं वेद विद्युद् ब्रह्मेति विद्युद्ध्येव ब्रह्म।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये सप्तमंं विद्युद्ब्राह्मणम्।।
पञ्चमोऽध्यायः अष्टमं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- वाचं धेनुमुपासीत तस्याश्चात्वारः स्तनाः स्वाहाकारो वषट्कारो हन्तकारः स्वधाकारस्तस्यै द्वौ स्तनौ देवा उपजीवन्ति स्वाहाकारं च वषट्कारं च हन्तकारं मनुष्याः स्वधाकारं पितरस्तस्याः प्राण ऋषभो मनो वत्सः।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये अष्टमं वाग्धेनुब्राह्मणम्।।
 
पञ्चमोऽध्यायः नवमं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- अयमग्निर्वैश्वानरो योऽयमन्तः पुरुषे येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्यैष घोषो भवति यमेतत् कर्णावपिधाय श्रृणोति स यदोत्क्रमिष्यन् भवति नैनं घोष ँ श्रृणोति।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये नवमं वैश्वानराग्निब्राह्मणम्।।
पञ्चमाध्यायः दशमं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- यदा वै पुरुषोऽस्मोल्लोकात् प्रैति स वायुमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीते तथा रथचक्रस्य खं तेन स ऊर्ध्वं आक्रमते स आदित्यमागच्छति तस्मै स तत्रविजिहीते यथा लम्बरस्य खं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति तस्मै स तत्र विजिहीते यथा दुन्दुभेः खं तेन स ऊर्ध्व आक्रमते स लोकमागच्छत्यशोकमहिमं तस्मिन् वसति शाश्वतीः समाः।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये दशमं गतिब्राह्मणम्।।
पञ्चमाध्यायः एकादशं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- एतद् वै परमं तपो यद् व्याहितस्तप्यते परम ँ हैव लोकं जयति य एवं वेदैतद् वै परमं तपो यं प्रेतमरण्य ँ हरन्ति परम ँ हेव लोकं जयति य एवं वेदैतद् वै परमं तपो यं प्रेतमग्नावभ्यादधति परम ँ हैव लोकं जयति य एवं वेद।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये एकादशं तपोब्राह्मणम्।।
पञ्चमाध्यायः द्वादश ब्राह्मणम्
मन्त्रः- अन्नं ब्रह्मेत्येक आहुस्तन्न तथा पूयति वा अन्नमृते प्राणात् प्राणो ब्रह्मेत्येक आहुस्तन्न तथा शुष्यति वै प्राण ऋतेऽन्नादेते ह त्वेव देवते एकधाभूयं भूत्वा परमतां गच्छतस्तद्ध स्माह प्रातृदः पितरं कि ँ स्विदेवैवं विदुषे साधु कुर्यां किमेवास्मा असाधु कुर्यामिति स ह स्माह पाणिना मा प्रातृद कस्त्वेनयोरेकधाभूयं भूत्वा परमतां गच्छतीति तस्मा उ हैतदुवाच वीत्यन्नं वै व्यन्ने हीमानि सर्वाणि भूतानि विष्टानि रमिति प्राणो वै रं प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि रमन्ते सर्वाणि ह वा अस्मिन् भूतानि विशन्ति सर्वाणि भूतानि रमन्ते य एवं वेद।। १।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये द्वादशमन्नप्राणब्राह्मणम्।। पञ्चमाध्यायः त्रयोदशं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- उक्थं प्राणो वा उक्थं प्राणो हीद ँ सर्वमुत्थापयत्यु-द्धास्मादुक्थविद् वीरस्तिष्द्भत्युक्थस्य सायुज्य ँसलोकतां जयति य एवं वेद।। १।।
मन्त्रः- यजुः प्राणौ वै यजुः प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि युज्यन्ते हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रैष्द्भाय यजुषः सायुज्य ँ सलोकतां जयति य एवं वेद।। २।।
मन्त्रः- साम प्राणो वै साम प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि सम्यञ्जि सम्यञ्जि हास्मै सर्वाणि भूतानि श्रैष्द्भाय कल्पन्ते साम्नः सायुज्य ँ सलोकतां जयति य एवं वेद।। ३।।
मन्त्रः- क्षत्त्रं प्राणो वै क्षत्त्रं प्राणो हि वै क्षत्त्रं त्रायते हैनं प्राणः क्षणितोः प्र क्षत्त्रमत्रमाप्नोति क्षत्त्रस्य सायुज्य ँ सलोकतां जयति य एवं वेद।। ४।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये त्रयोदशमुक्थब्राह्मणम्।।
मन्त्रः- भूमिरन्तरिक्षं द्यौरित्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षर ँ ह वा एकं गायत्र्यै पदमेतदु हैवास्या एतत् स यावदेषु त्रिषु लोकेषु तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद।। १।।
मन्त्रः- ऋचो यजू ँषि सामानीत्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षर ँ ह वा एकं गायत्र्यै पदमेतदु हैवास्या एतत् स यावतीयं त्रयी विद्या तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद।। २।।
मन्त्रः- प्राणोऽपानो व्यान इत्यष्टावक्षराण्यष्टाक्षरं ह वा एकं गायत्र्यै पदमेतदु हैवास्या एतत् स यावदिदं प्राणि तावद्ध जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेदाथास्य एतदेव तुरीयं दर्शतं पदं परोरजा य एष तपति यद् वै चतुर्थं तत् तुरीयं दर्शतं पदमिति ददृश इव ह्येष परोरजा इति सर्वमु ह्येवैष रज उपर्युपरि तपत्येवं हैव श्रिया यशसा तपति योऽस्या एतदेवं पदं वेद।। ३।।
मन्त्रः- सैषा गायत्र्येतस्मिं स्तुरीये दर्शते पदे परोरजसि प्रतिष्द्भिता तद् वै तत्सत्ये प्रतिष्द्भितं चक्षुर्वै सत्यं चक्षुर्हि वै सत्यं तस्माद् यदिदानीं द्वौ विवदमानावेयातामहमदर्शमहमश्रौषमिति    य एवं ब्रूयादहमदर्शमिति तस्मा एव श्रद्दध्याम तद् वै तत् सत्यं    बले प्रतिष्द्भितं प्राणो वै बलं तत् प्राणे प्रतिष्द्भितं तस्मादाहुर्बलं सत्यादोगीय इत्येवंवेषा गायत्र्यध्यात्मं प्रतिष्द्भिता सा हैषा गयां स्तत्रे प्राणा वै गयास्तत्प्राणां स्तत्रे तद् यद् गयाँ स्तत्रे तस्माद् गायत्री नाम स यामेवामूं सावित्रीमन्वाहै वैष सा स यस्मा अन्वाह तस्य प्राणा ँस्त्रायते।। ४।।
मन्त्रः- स य इमां स्त्रींल्लोकान् पूर्णान् प्रतिगृणीयात् सोऽस्या एतत् प्रथमं पदमाप्नुयादथ यावतीयं त्रयीविद्या यस्तावत् प्रतिगृणीयात् सोऽस्या एतद् द्वितीयं पदमाप्नुयादथ यावदिदं प्राणि यस्तावत् प्रतिगृणीयात् सोऽस्या एतत्तृतीयं पदमाप्नुयादथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं पदं परोरजा य एष तपति नैव केनचनाप्यं कुत उ एतावत् प्रतिगृणीयात्।।
मन्त्रः - तस्या उपस्थानं गायत्र्यस्येकपदी द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि न हि पद्यसे। नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसेऽसावदो मा प्रापदिति यं द्विष्यादसावस्म कामो मा समृद्धीति वा न हैवास्मै स कामः समृध्यते यस्मा एवमुपतिष्द्भतेऽहमदः प्रापमिति वा। ७।।
मन्त्रः- एतद्ध वै तज्जनको वैदेहो बुडिलमाश्व-तराश्वि-मु---वाच यन्नु हो तद् गायत्रीविदब्रूथा कथं हस्तीभूतो वहसीति मुखं ह्यस्याः सम्राण्न विदांचकारेति होवाच तस्या अग्निरेव मुखं यदि ह वा अपि बविवाग्नावभ्यादधति सर्वमेव तत् संदहत्येवं हैवैवंविद् यद्यपि बविव पापं कुरुते सर्वमेव तत् संप्साय शुद्धः पूतोऽजरोऽमृतः सम्भवति।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये चतुर्दशं गायत्रीब्राह्मणम्।। पञ्चमाध्यायः पञ्चदशं ब्राह्मणम्
मन्त्रः- हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम्। तत्त्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये। पूषन्नेकर्षे यम सूयं प्राजापत्य व्यूह रश्मीन्। समूह तेजो यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि। योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि। वायुरनिलममृतमथेदं भस्मान्तंशरीरम्। ॐ क्रतो स्मर कृतं स्मर क्रतो स्मर कृतं स्मर। अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वान देव वयुनानि विद्वान् युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्द्भां ते नमउक्तिं विधेम।। १।।
 
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्याये पञ्चदशं सूर्याग्निप्रार्थनाब्राह्मणम्।।
इति श्रीमद्गोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीमच्छङकरभगवतः कृतौ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये पञ्चमाध्यायः।। ५।।
षष्द्भोऽध्यायः प्रथमब्राह्मणम्
मन्त्रः - ॐ यो ह वै ज्येष्द्भं च श्रेष्द्भं च वेद ज्येष्द्भश्च श्रेष्द्भश्च स्वानां भवति प्राणो वै ज्येष्द्भश्च श्रेष्द्भश्च ज्येष्द्भश्च श्रेष्द्भश्च स्वानां भवत्यपि च येषां बुभूषति य एवं वेद।। १।।
मन्त्रः - यो ह वै वसिष्द्भां वेद वसिष्द्भः स्वानां भवति वाग् वै वसिष्द्भा वसिष्द्भः स्वानां भवत्यपि च येषां बुभूषति य एवं वेद।। २।।
मन्त्रः - यो ह वै प्रतिष्द्भां वेद प्रतितिष्द्भति समे प्रतितिष्द्भति दुर्गे चक्षुर्वै प्रतिष्द्भा चक्षुषा हि समे च दुर्गे च प्रतितिष्द्भति प्रतितिष्द्भति सम प्रतितिष्द्भति दुर्गे य एवं वेद।। ३।।
मन्त्रः - यो ह वै संपदं वेद सं हास्मै पद्यते यं कामं कामयते श्रोतं वै संपच्छ्रोत्रे हीमे सर्वे वेदा अभिसंपन्नाः सं हास्मै पद्यते यं कामं कामयते य एवं वेद।। ४।
मन्त्रः - यो ह वा आयतनं वेदायतनं स्वानां भवत्यायतनं जनानां मनो वा आयतनमायतनं स्वानां भवत्यायतनं जनानां य एवं वेद।। ५।।
मन्त्रः - यो ह वै प्रजातिं वेद प्रजायते ह प्रजया पशुभी रेतो वै प्रजातिः प्रजायते ह प्रजया पशुभिर्य एवं वेद।। ६।।
मन्त्रः - ते हे मे प्राणा अहं श्रेयसे विवदमाना ब्रह्म जग्मुस्त-द्धोचुः को नो वसिष्द्भ इति तद्धोवाच यस्मिन् व उत्क्रान्त इदं शरीरं पापीयो मन्यते स वो वसिष्द्भ इति।। ७।।
मन्त्रः - वाग्घोच्चक्राम सा संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथाकला अवदन्तो वाचा प्राणन्तः प्राणेन पश्यन्तश्चक्षुषा श्रृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वांसो मनसा प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवे¶É ½þ ´ÉÉEÂò** 7**
मन्त्रः - चक्षुर्होच्चक्राम तत् संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथान्धा अपश्यन्तश्चक्षुषा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा श्रृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वांसो मनसा प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह चक्षुः।। ९।।
मन्त्रः - श्रोत्रंहोच्चक्राम तत् संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा बधिरा अश्रृण्वन्तः श्रोत्रेण प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा विद्वांसो मनसा प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह श्रोत्रम्।। १०।।
मन्त्रः - मनो होच्चक्राम तत् संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा मुग्धा अविद्वांसो मनसा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा श्रृण्वन्तः श्रोत्रेण प्रजायमाना रेतसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह मनः।। ११।।
मन्त्रः - रेतो होच्चक्राम तत् संवत्सरं प्रोष्यागत्योवाच कथमशकत मदृते जीवितुमिति ते होचुर्यथा क्लीबा अप्रजायमाना रेतसा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा श्रृण्वन्तः श्रोत्रेण विद्वांसो मनसैवमजीविष्मेति प्रविवेश ह रेतः।। १२।।
मन्त्रः - अथ ह प्राण उन्क्रमिष्यन् यथा महासुहयः सैन्धवः षड्वीशशङ्कून् संवृहेदेवं हैवेमान् प्राणान् संववर्ह ते होचुर्मा भगव उत्क्रमीर्न वै शक्ष्यामस्त्वदृते जीवितुमिति तस्यो मे बलिं कुरुतेति तथेति।। १३।।
मन्त्रः -ºÉÉ ½þ ´ÉÉMÉÖ´ÉÉSÉ ªÉnÂù ´ÉÉ +½Æþ ´Éʺɹ‘öÉκ¨É i´ÉÆ iÉuùʺɹ‘öÉä%ºÉÒÊiÉ ªÉnÂù ´ÉÉ +½Æþ |ÉÊiɹ‘öÉκ¨É i´ÉÆ iÉi|ÉÊiɹ‘öÉä%ºÉÒÊiÉ SÉIÉÖªÉÇnÂù ´ÉÉ +½Æþ ºÉÆ{Énùκ¨É i´ÉÆ iÉiÉ ºÉÆ{ÉnùºÉÒÊiÉ ¸ÉÉäjÉÆ ªÉnÂù ´ÉÉ +½þ¨ÉɪÉiÉxɨÉκ¨É i´ÉÆ iÉnùɪÉiÉxɨɺÉÒÊiÉ ¨ÉxÉÉä ªÉnÂù ´ÉÉ +½Æþ |ÉVÉÉÊiÉ®úκ¨É i´ÉÆ iÉi|ÉVÉÉÊiÉ®úºÉÒÊiÉ ®äúiɺiɺªÉÉä ¨Éä ÊEò¨ÉzÉÆ ËEò ´ÉÉºÉ <ÊiÉ ªÉÊnùnÆù ÊEò\SÉɷɦªÉ +ÉEÞòʨɦªÉ +É EòÒ]õ{ÉiÉRÂóMÉ䦪ɺiÉkÉä%zɨÉÉ{ÉÉä ´ÉÉºÉ <ÊiÉ xÉ ½þ ´ÉÉ +ºªÉÉxÉzÉÆ VÉMvÉÆ ¦É´ÉÊiÉ xÉÉxÉzÉÆ |ÉÊiÉMÉÞ½þÒiÉÆ B´É¨ÉäiÉnùxɺªÉÉzÉÆ ´Éänù iÉÊuùnùÉÆ ºÉ& ¸ÉÉäÊjɪÉÉ +ʶɹªÉxiÉ +ÉSÉɨÉxiªÉʶÉi´ÉÉSÉɨÉxiªÉäiɨÉä´É iÉnùxɨÉxÉMxÉÆ EÖò´ÉÇxiÉÉä ¨ÉxªÉxiÉä** 14**
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये षष्द्भाध्याये प्रथमंसंवादब्राह्मणम्।।
षष्द्भोऽध्यायः द्वितीयब्राह्मणम्
अनुवादः - ச.பா- இதைத்தவிர அக்னி ஹோத்திர பிரகரணத்தில் இவ்வாறு கூறப்பட்டுள்ளது. நீ இந்த இரண்டு காலை, மாலை செய்யப்படும் அக்னி ஹோத்திர ஆஹுதிகளின் உத்கிரமணத்தை அறியமாட்டாய் அவ்வாறே கதியையும், பிரதிஷ்ட்டையையும், திருப்தியையும், புனராவிர்த்தியையும், அடுத்த லோகத்தை நோக்கி வெளிக்கிழம்பும் யஜமானனையும் அறியமாட்டாய். அவ்வாறே பதில் அளிக்கும் வசனத்தில்“ते वा एते आहुती हुते=iGòɨÉiÉ&” (தே வா ஏதே ஆஹுதி ஹுதே உத்க்ராமத:) இவை முதலிய ஆஹுதிகளினால் காரியம் கூறப்பட்டது. அந்த இந்த கர்த்தாவின் ஆஹுதிலக்ஷண கர்மத்தின் பலம். கர்த்தாவை ஆஹுதி லக்ஷணமுடைய கர்மங்களை ஆஸ்ரயிக்காமல் ஸ்வதந்திரமாக உத்கிராந்தம் முதலிய காரியங்களின் ஆரம்பம் சம்பவிக்காது. ஏன் எனில் கர்மத்தின் காரிய ஆரம்பம் கர்த்தாவிற்காக இருப்பதாலும், கர்மம் சாதனத்தை ஆஸ்ரயித்து இருப்பதாலும் ஆகும்.
मन्त्रः - श्वेतकेतुर्हं वा आरुणेयः पञ्चालानां परिषदमाजगाम स आजगाम जैवलिं प्रवहणं परिचारयमाणं तमुदीक्ष्याभ्युवाद कुमारा ३ इति स भो ३ इति प्रतिशुश्रावानुशिष्टोऽन्वसि पित्रेत्योमिति होवाच।।
मन्त्रः - वेत्थ यथेमाः प्रजाः प्रयत्यो विप्रतिपद्यन्ता ३ इति नेति होवाच वेत्थो यथेमं लोकं पुनरापद्यन्ता ३ इति नेति हैवोवाच वेत्थो यथासौ लोक एव बहुभिः पुनः पुनः प्रयद्भिर्न संपूर्यता ३ इति नेति हैवोवाच वेत्थो यतिथ्यामाहुत्यां हुतायामापः पुरुषवाचो भूत्वा समुत्थाय वदन्ती ३ इति नेति हैवोवाच वेत्थो देवयानस्य वा पथः प्रतिपदं पितृयाणस्य वा यत् कृत्वा देवयार्नं वा पन्थानं प्रतिपद्यन्ते पितृयाणं वापि हि न ऋषेर्वचः श्रुतं द्वे सृती अश्रृणवं पितॄणामहं देवानामुत मर्त्यानां ताभ्यामिदं विश्वमेजत् समेति यदन्तरा पितरं मातरं चेति नाहमत एकञ्चन वेदेति होवाच।। २।।
मन्त्रः - अथैनं वसत्योपमन्त्रयाञ्चक्रेऽनादृत्य वसतिं कुमारः प्रदुद्राव स आजगाम पितर्र तं होवाचेति वाव किल नो भवान् पुरानुशिष्टानवोच इति कथं सुमेध इति पञ्च मा प्रश्नान् राजन्यबन्धुरप्राक्षीत्ततो नैकंचन वेदेति कतमे त इतीम इति ह प्रतीकान्युदाजहार।।
मन्त्रः-स होवाच तथा नस्त्वं तात जानीथा यथा यदहं किञ्च वेद सर्वमहं तत्तुभ्यमवोचं प्रेहि तु तत्र प्रतीत्य ब्रह्मचर्यं वत्स्याव इति भवानेन गच्छत्विति स आजगाम गौतमो यत्र प्रवाह-णस्य जैवलेरास तस्मा आसनमाह्य्त्योदकमाहारयाञ्चकाराथ हास्मा अर्ध्यं चकार तं होवाच वरं भगवते गौतमाय दद्म इति।। ४।।
मन्त्रः - स होवाच प्रतिज्ञातो म एष वरो यां तु कुमारस्यान्ते वाचमभाषथास्तां मे ब्रूहीति।। ५।।
मन्त्रः - स होवाच दैवेषु वै गौतम तद् वरेषु मानुषाणां ब्रूहीति।। ६।।
मन्त्रः - स होवाच विज्ञायते हास्ति हिरण्यस्यापात्तं गो अश्वानां दासीनां प्रवाराणां परिदानस्य मा नो भवान् महोरनन्त-स्यापर्यन्तस्याभ्यवदान्यो भूदिति स वै गौतम तीर्थेनेच्छासा इत्युपैम्यहं भवन्तमिति वाचा ह स्मैव पूर्व उपयन्ति स होपायनकीर्त्योवास।। ७।।
मन्त्रः - स होवाच तथा नस्त्वं गोतम मापराधास्तव च पितामहा यथेयं विद्येतः पूर्वं न कस्मिंश्चन ब्राह्मण उवास तां त्वहं तुभ्यं वक्ष्यामि को हि त्वैवं ब्रुवन्तमर्हति प्रत्याख्यातुमिति।। ८।।
मन्त्रः - असौ वै लोकोऽग्निर्गौतम तस्यादित्य एव समिद्र-श्मयोधूमोऽहरर्चिर्दिशोऽङ्गारा अवान्तरदिशो विस्फुलिङ्गा-स्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः श्रद्धां जुह्वति तस्या आहुत्यै सोमो राजा संभवति।। ९।।
मन्त्रः - पर्जन्यो वा अग्निर्गौतम तस्य संवत्सर एव समिद-भ्राणि धूमो विद्युदर्चिरशनिरङ्गाराह्रादुन्यो विस्फुलिङ्गास्त-स्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा सोमं राजानं जुह्वति तस्या आहुत्यै वृष्टिः संभवति।। १०।।
मन्त्रः - अयं वै लोकोऽग्निर्गौतम तस्य पृथिव्येव समिद-ग्निर्धूमो रात्रिरर्चिश्चन्द्रमा अङ्गारा नक्षत्राणि विस्फुलिङ्ग-स्तस्मिन्नेतस्मिन्नगौ देवा वृष्टिं जुह्वति तस्या आहुत्या अन्नं संभवति।। ११।।
मन्त्रः - पुरुषो वा अग्निर्गौतम तस्य व्यात्तमेव समित् प्राणो धूमो वागर्चिश्चक्षुरङ्गराः श्रोत्रं विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा अन्नं जुवति तस्या आहुत्यै रेतः संभवति।। १२।।
यदा पुनरेतमात्मानम
मन्त्रः - योषा वा अग्निर्गौतम तस्या उपस्थ एव समिल्लो-मानि धूमो योनिरर्चिर्यदन्तः करोति तेऽङ्गारा अभिनन्दा विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा रेतो जुह्वति तस्या आहुत्यै पुरुषः संभवति स जीवति यावज्जीवत्यथ यदा म्रियते।। १३।।
मन्त्रः - अथैनमग्नये हरन्ति तस्याग्निरेवाग्निर्भवति समित् समिद् धूमो धूमोऽर्चिरर्चिरङ्गारा अङ्गारा विस्फुलिङ्गा विस्फुलिङ्गास्तस्मिन्नतस्मिन्नग्नौ देवाः पुरुषं जुह्वति तस्या आहुत्यै पुरुषो भास्वरवर्णः संभवति।। १४।।
मन्त्रः - ते य एवमेतद् विदुर्ये चामी अरण्ये श्रद्धांसत्य-मुपासते तेऽर्चिरभिसंभवन्त्यर्चिषोऽहरन आपूर्यमाणपक्षमापूर्य-माणपक्षाद् यान् षण्मासानुदङ्ङादित्य एति मासेभ्यो देवलोकं देवलोकादादित्यमादित्याद् वैद्युतं तान् वैद्युतान् पुरुषो मानस एत्य ब्रह्मलोकान् गमयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति तेषां न पुनरावृत्तिः।। १५।।
मन्त्रः - अथ ये यज्ञेन दानेन तपसा लोकाञ्जयन्ति ते धूमा-मभिसंभवन्ति धूमाद्रात्रिं रात्रेरपक्षीयमाणपक्षमपक्षीयमाणपक्षाद् यान् षण्मासान् दक्षिणादित्य एति मासेभ्यः पितृलोकं पितृलोकाच्चन्द्रं ते चन्द्रं प्राप्यान्नं भवन्ति तांस्तत्र देवा यथा सोमं राजानमाप्यायस्वापक्षीयस्वेत्येवमेनां स्तत्र भक्षयन्ति तेषां यदा तत् पर्यवैत्यथेममवाकाशमभिनिष्पद्यन्त आकाशाद् वायुं वायोर्वृष्टिं वृष्टेः पृथिवीं ते पृथिवीं प्राप्यान्नं भवन्ति ते पुनः पुरुषाग्नौ हूयन्ते ततो योषाग्नौ जायन्ते लोकान् प्रत्युत्थायिनस्त एवमेवानुपरिवर्तन्ते अथ च एतौ पन्थानौ न विदुस्ते कीटाः पतङ्गा यदिदं दन्दशूकम्।। १६।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये षष्द्भाध्याये द्वितीयं कर्मविपाकब्राह्मणम्।।
षष्द्भोऽध्यायः तृतीयब्राह्मणम्
मन्त्रः - स यः कामयेत महत् प्राप्नुयामित्युदगयन आपूर्यमाणपक्षस्य पुण्याहे द्वादशाहमुपसद्व्रती भूत्वौदुम्बरे कंसे चमसे वा सर्वौषधं फलानीति संभूत्य परिसमुह्य परिलिप्याग्निमुपसमाधाय परिस्तीर्यावृताज्यं संस्कृत्य पुंसा नक्षत्रेण मन्थंसंनीय जुहोति। यावन्तो देवास्त्वयि जातवेदस्तिर्यञ्चो घ्नन्ति पुरुषस्य कामान्। तेभ्योऽहं भागधेयं जुहोमि ते मा तृप्ताः सर्वैः कामैस्तर्पयन्तु स्वाहा। या तिरश्ची निपद्यतेऽहं विधरणी इति तां त्वा घृतस्य धारया यजे सं राधनीमहं स्वाहा।। १।।
मन्त्रः - ज्येष्द्भाय स्वाहा श्रेष्द्भाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रवमवनयति प्राणाय स्वाहा वसिष्द्भायै स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रवमवनयति वाचे स्वाहा प्रतिष्द्भायै स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रवमवनयति चक्षुषे स्वाहा सम्पदे स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रव-मवनयति श्रोत्राय स्वाहायतनाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रव-मवनयति मनसे स्वाहा प्रजात्यै स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रव मवनयति रेतसे स्वहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे संस्रवमवनयति।। २।। -
 
मन्त्रः - अग्नये स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति सोमाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति भूः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति भुवः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति स्वः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति ब्रह्मणे स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति क्षत्त्राय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे सं स्रवमवनयति भूताय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति भविष्यति स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति विश्वाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति सर्वाय स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति प्रजापतये स्वाहेत्यग्नौ हुत्वा मन्थे स ँ् स्रवमवनयति।। ३।।
मन्त्रः - अथैनमभिमृशति भ्रमदसि ज्वलदसि पूर्णमसि प्रस्त-ब्धमस्येकसभमसि हिङ्कृतमसि हिङ्क्रियमाणमस्युद्गीथम-स्युद्गीथमानमसि श्रावितमसि प्रत्याश्रावितमस्याद्रे संदीप्तमसि विभूरसि प्रभूरस्यन्नमसि ज्योतिरसि निधनमसि संवर्गोऽसीति।। ४।।
मन्त्रः - अथैनमुद्यच्छत्यामं स्यामं हि ते महि स हि राजेशानोऽधिपतिः समां राजेशानोऽधिपतिं करोत्विति।। ५।।
मन्त्रः - अथैनमाचामति तत्सवितुर्वरेण्यम्। मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः। भूः स्वाहा। भर्गो देवस्य धीमहि। मधु नक्तमुतोषसो मधुमत् पार्थिवं रजः। मधु द्यौरस्तु नः पिता। भुवः स्वाहा। धियो यो नः प्रचोदयात्। मधुमान्नो वनस्पतिर्मधुमां अस्तु सूर्यः। माध्वीर्गावो भवन्तु नः। स्वः स्वाहेति। सर्वां च सावित्रीमन्वाह सर्वाश्च मधुमतीरहमेवेदं सर्वं भूयासं भूर्भुवः स्वः स्वाहेत्यन्तत आचम्य पाणी प्रक्षाल्य जघनेनाग्निं प्राक्शिराः संविशति प्रातरादित्यमुपतिष्द्भते दिशामेकपुण्डरीकमस्यहं मनुष्याणामेकपुण्डरीकं भूयासमिति यथेतमेत्य जघनेनाग्निमासीनो वं शं जपति।। ६।।
मन्त्रः - तं हैतमुद्दालक आरुणिर्वाजसनेयाय याज्ञवल्क्या-यान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एनं शुष्के स्थाणौ निषिञ्जेज्जायेर-ञ्शाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति।
मन्त्रः - एतमु हैव वाजसनेयो याज्ञवल्क्यो मधुकाय पैङ्ग्यायान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एनं शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्शाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति।
मन्त्रः - एतमु हैव मधुकः पैङ्ग्यश्चूलाय भागवित्तयेऽ-न्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एनं शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेर-ञ्शाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति।। ९।।
मन्त्रः - एतमु हैव चूलो भागवित्तिर्जानकाय आयस्थूणाया-न्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एनं शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जाये-रञ्शाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति।। १०।।
मन्त्रः - एतमु हैव जानकिरायस्थूण सत्यकामाय जाबाला-यान्तेवासिन उक्त्वोवाचापि य एनं शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जाये-रञ्शाखा प्ररोहेयुः पलाशानीति।। ११
मन्त्रः - एवमु हैव सत्यकामो जाबालोऽन्तेवासिभ्य उक्त्वो वाचापि य एनं शुष्के स्थाणौ निषिञ्चेज्जायेरञ्शाखाः प्ररोहेयुः पलाशानीति तमेतं नापुत्राय वानन्तेवासिने वा ब्रूयात्।। १२।।
मन्त्रः - चतुरौदुम्बरो भवत्यौदुम्बरः स्रुव औदुम्बरश्चमस औदुम्बर इध्म औदुम्बर्या उपमन्थन्यौ दश ग्राम्याणि धान्यानि भवन्ति व्रीहियवास्तिलमाषा अणुप्रियङ्गवो गोधूमाश्च मसूराश्च खल्वाश्च खलकुलाश्च तान् पिष्टान् दधनि मधुनि घृत उपसिञ्चत्याज्यस्य जुहोति।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये षष्द्भाध्याये तृतीयं श्रीमन्थब्राह्मणम्।।
षष्द्भोऽध्यायः चतुर्थब्राह्मणम्
मन्त्रः - एषां वै भूतानां पृथिवी रसः पृथिव्या आपोऽ-पामोषधय ओषधीनां पुष्पाणि पुष्पाणां फलानि फलानां पुरुषः पुरुषस्य रेतः। १।।
मन्त्रः - स ह प्रजापतिरीक्षांचक्रे हन्तास्मै प्रतिष्द्भां कल्पया-नीति स स्त्रियं ससृजे तां सृष्ट्वाध उपास्त तस्मात् स्त्रियमध उपासीत स एतं प्राञ्चं ग्रावाणमात्मन एव समुदपारयत्तेनैनाम-भ्यसृजत्।। २।।
मन्त्रः - तस्या वेदिरुपस्थो लोमानि बर्हिश्चर्माधिषवणे समिद्धो मध्यतस्तौ मुष्कौ स यावान् ह वै वाजपेयेन यजमानस्य लोको भवति तावानस्य लोको भवति य एवं विद्वानधोपहासं चरत्यासां स्त्रीणां सुकृतं वृङ्क्तेऽथ य इदमविद्वानधोपहासं चरत्यास्य स्त्रियः सुकृतं वृञ्जते।। ३।।
मन्त्रः - एतद्ध स्म वै तद् विद्वानुद्दालक आरुणिराहैतद्ध स्म वै तद्विद्वान्नाको मौद्गल्य आहैतद्ध स्म वै तद्विद्वान् कुमारहारित आह बहवो मर्या ब्राह्मणायना निरिन्द्रिया विसुकृतोऽस्माल्लोकात् प्रयन्ति य इदमविद्वांसोऽधोपहासं चरन्तीति बहु वा इदं सुप्तस्य वा जाग्रतो वा रेतः स्कन्दति।। ४।।
मन्त्रः - तदभिमृशेदनु वा मन्त्रयेत यन्मेऽद्य रेतः पृथिवीम-स्कान्त्सीद् यदोषधीरप्यसरद्यदपः। इदमहं तद्रेत आददे पुनर्मामै-त्विन्द्रियं पुनस्तेजः पुनर्भगः। पुनरग्निर्धिष्णया यथास्थानं कल्पन्तामित्यनामिकाङ्गुष्द्भाभ्यामादायान्तरेण स्तनौ वा ध्रुवौ वा निमृज्यात्।। ५।।
मन्त्रः - अथ यद्युदक आत्मानं पश्येत्तदभिमन्त्रयेत मयि तेज इन्द्रियं यशो द्रविणं सुकृतमिति श्रीर्ह वा एषा स्त्रीणां यन्मलोद्वासा- स्तस्मान्मलोद्वाससं यशस्विनीमभिक्रम्योपमन्त्रयेत।। ६।।
मन्त्रः - सा चेदस्मै न दद्यात् काममेनामवक्रीणीयात् सा चेदस्मै नैव दद्यात् काममेनां यष्टा वा पाणिना वोपहत्याति-क्रामेदिन्द्रियेण ते यशसा यश आदद इत्ययशा एव भवति।
मन्त्रः - सा चेदस्मै दद्यादिन्द्रियेण ते यशसा यश आदधा-मीति यशस्विनावेव भवतः।
मन्त्रः - स यामिच्छेत् कामयेत मेति तस्यामर्थं निष्द्भाय मुखेन मुखं संधायोपस्थमस्या अभिमृश्य जपेदङ्गादङ्गात् संभवसि ह्य्दयादधिजायसे। स त्वमङ्गकषायोऽसि दिग्धविद्धामिव मादयेमाममूं मयीति।। ९।।
मन्त्रः - अथ यामिच्छेन्न गर्भं दधीतेति तस्यामर्थं निष्द्भाय मुखेन मुखं संधायाभिप्राण्यापान्यादिन्द्रियेण ते रेतसा रेत आदद इत्यरेता एव भवति।। १०।।
मन्त्रः - अथ यामिच्छेद् दधीतेति तस्यामर्थं निष्द्भाय मुखेन मुखं संधायापान्याभिप्राण्यादिन्द्रियेण ते रेतसा रेत आदधामीति गर्भिण्येव भवति।। ११।।
मन्त्रः - अथ अस्य जायायै जारः स्यात्तं चेद् द्विष्यादामपात्रे-ऽग्निमुपसमाधाय प्रतिलोमं शरबर्हिस्तीर्त्वा तस्मिन्नेताः शरभृष्टीः प्रतिलोमाः सर्पिषाक्ता जुहुयान्मम समिद्धेऽहौषीः प्राणापानौ त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषीः पुत्रपशूंस्त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषीः पुत्रपशूंस्त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषी-रिष्टासुकृते त आददेऽसाविति मम समिद्धेऽहौषीराशापराकाशौ त आददेऽसाविति स वा एष निरिन्द्रियो विसुकृतोऽस्माल्लोकात् प्रैति यमेवं विद् ब्राह्मणः शपति तस्मादेवंविच्छ्रोत्रियस्य दारेण नोपहासमिच्छेदुत ह्येवंवित् परो भवति।। १२।।
मन्त्रः - अथ यस्य जायामार्तवं विन्देत्त्र्यहं क ँ्सेन पिबेदह-तवासा नैनां वृषलो न वृषल्युपहन्यात् त्रिरात्रान्त आप्लुत्य व्रीहीनव-घातयेत्।। १३।।
मन्त्रः - स य इच्छेत् पुत्रो मे शुक्लो जायेत वेदमनुब्रुवीत सर्वमायुरियादिति क्षीरौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्रीयातामीश्वरौ जनयितवै।। १४।।
मन्त्रः - अथ य इच्छेत् पुत्रो मे कपिलः पिङ्गलो जायेत द्वौ वेदावनुब्रुवीत सर्वमायुरियादिति दध्योदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्त-मश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै।।
मन्त्रः - अथ य इच्छेत् पुत्रो मे श्यामो लोहिताक्षो जायेत त्रीन् वेदाननुब्रुवीत सर्वमायुरियादित्युदौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्त-मश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै।। १६।।
मन्त्रः - अथ य इच्छेद् दुहिता मे पण्डिता जायेत सर्वमायु-रियादिति तिलौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयितवै।
मन्त्रः - अथ य इच्छेत् पुत्रो मे पण्डितो विगीतः समितिंगमः शुश्रूषितां वाचं भाषिता जायेत सर्वान् वेदाननुब्रुवीत सर्वमायुरि-यादिति मांसौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयातामीश्वरौ जनयित्वा औक्षेण वार्षभेण वा।।
मन्त्रः - अथाभिप्रातरेव स्थालीपाकावृताज्यं चेष्टित्वा स्थालीपाकस्योपघातं जुहोत्यग्नये स्वाहानुमतये स्वाहा देवाय सवित्रे सत्यप्रसवाय स्वाहेति हुत्वोद्धृत्य प्राश्नाति प्राश्येतरस्याः प्रयच्छति प्रक्षाल्य पाणी उदपात्रं पूरयित्वा तेनैनां त्रिरभ्युक्षत्युत्तिष्द्भातो विश्वावसोऽन्यामिच्छ प्रपूर्व्यां सं जायां पत्या सहेति।। १९।।
मन्त्रः - अथैनामभिपद्यतेऽमोऽहमस्मि सा त्वं सा त्वमस्या-मोऽहं सामाहमस्मि ऋक् त्वं द्यौरहं पृथिवीं त्वं तावेहि संर भावहै सह रेतो दधावहै पुंसे पुत्राय वित्तय इति।। २०।।
मन्त्रः - अथास्या ऊरू विहापयति विजिहीथां द्यावापृथिवी इति तस्यामर्थं निष्द्भाय मुखेन मुखं संघाय त्रिरेनामनुलोमामनुमार्ष्टि विष्णुर्योनिं कल्पयतुं त्वष्टा रूपाणि पि ँ शतु। आसिञ्चतु प्रजा-पतिर्धाता गर्भं दधातु ते। गर्भं धे ह सिनीवालि गर्भं धेहि पृथुष्टुके। गर्भं ते अश्विनौ देवावाधत्तां पुष्करस्रजौ।। २१।।
मन्त्रः - हिरण्मयी अरणी याभ्यां निर्मन्थतामश्विनौ, तं ते गर्भं हवामहे दशमे मासि सूतये। यथाग्निगर्भा पृथिवी यथा द्यौरिन्द्रेण गर्भिणी। वायुर्दिशां तथा गर्भ एवं गर्भं दधामि तेऽसाविति।। २२।।
मन्त्रः - सोष्यन्तीमद्भिरभ्युक्षति यथा वायुः पुष्करिणी ँ समिङ्गयति सर्वतः। एवा ते गर्भ एजतु सहावैतु जरायुणा। इन्द्रस्यायं व्रजः कृतः सार्गलः सपरिश्रयः। तमिन्द्र निर्जहि गर्भेण सावरा ँसहेति।। २३।।
मन्त्रः- अथ जातकर्म जातेऽग्निमुपसमाधायाङ्क आधाय क ँसे पृषदाज्य ँ संनीय पृषदाज्यस्योपघातं जुहोत्यस्मिन् सहस्रं पुष्यासमेधमानः स्वे गृहे। अस्योपसन्द्यां मा च्छैत्सीत् प्रजया च पशुभिश्च स्वाहा। मयि प्राणा ँ स्त्वयि मनसा जुहोमि स्वाहा। यत् कर्मणा त्यरीरिचं यद् वा न्यूनमिहाकरम्। अग्निष्टत्स्विष्टकृद विद्वान् स्विष्ट ँ सुहुतं करोतु नः स्वाहेति।। २४।।
मन्त्रः- अथास्य दक्षिणां कर्णमभिनिधाय वाग् वागिति त्रिरथ दधि मधु घृत ँ संनीयानन्तर्हितेन जातरूपेण प्राशयति। भूस्ते दधामि भुवस्ते दधामि स्वस्ते दधामि भूर्भुवः स्वः सर्वं त्वयि दधामीति।। २५।।
मन्त्रः - अथास्य नाम करोति वेदोऽसीति तदस्य तद् गुह्यमेव नाम भवति।। २६।।
मन्त्रः - अथैनं मात्रे प्रदाय स्तनं प्रयच्छति यस्ते स्तनः शशयो यो मयोमूर्यो रत्नधा वसुविद् यः सुदत्रः। येन विश्वा पुष्यसि वार्याणि सरस्वति तमिह धातवे करिति।। २७।।
मन्त्रः - अथास्य मातरभिमन्त्रयते। इलासि मैत्रावरुणी वीरे वीरमजीजनत्। सा त्वं वीरवती भव याऽस्मान् वीरवतोऽकरदिति। तं वा एतमाहुरतिपिता बताभूरतिपितामहो बताभूः परमां बत काष्द्भां प्रापच्छ्रिया यशसा ब्रह्मवर्चसेन य एवंविदो ब्राह्मणस्य पुत्रा जायत इति।। २८।।
>
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये षष्द्भाध्याये चतुर्थब्राह्मणम्।।
षष्द्भोऽध्यायः पञ्चमब्राह्मणम्
मन्त्रः - अथ व ँशः। पौतिमाषीपुत्रः कात्यायनीपुत्रात् कात्यायनीपुत्रो गौतमीपुत्राद् गौतमीपुत्रो भारद्वाजीपुत्राद् भारद्वाजीपुत्रः पाराशरीपुत्रात् पाराशरीपुत्र औपस्वस्तीपुत्रा-दौपस्वस्तीपुत्रः पाराशरीपुत्रात् पाराशरीपुत्रः कात्यायनीपुत्रात् कात्यायनीपुत्रः कौशिकीपुत्रात् कौशिकीपुत्र आलम्बीपुत्राच्च वैयाघ्रापदीपुत्राच्च वैयाघ्रापदीपुत्रः काण्वीपुत्राच्च कापीपुत्राच्च कापीपुत्रः।। १।।
मन्त्रः - आत्रेयीपुत्रादात्रेयीपुत्रो गौतमीपुत्राद् गौतमीपुत्रो भारद्वाजीपुत्राद् भारद्वाजीपुत्रः पाराशरीपुत्रात् पाराशरीपुत्रो वात्सीपुत्राद् वात्सीपुत्रः पाराशरीपुत्रात् पाराशरीपुत्रो वार्कारुणीपुत्राद् वार्कारुणीपुत्रो वार्कारुणीपुत्राद् वार्कारुणीपुत्र आर्तभागीपुत्रादार्तभागीपुत्रः शौङ्गीपुत्राच्छौङ्गीपुत्रः साङ्कृती-पुत्रात् सांस्कृतीपुत्र आलम्बायनीपुत्रादालम्बायनीपुत्र आलम्बीपुत्रा-दालम्बीपुत्रो जायन्तीपुत्राज्जायन्तीपुत्रो माण्डूकायनीपुत्रान्माण्डू-कायनीपुत्रो माण्डूकीपुत्रान्माण्डूकीपुत्रः शाण्डिलीपुत्राच्छा-ण्डिलीपुत्रो राथीतरीपुत्राद् राथीतरीपुत्रो भालुकीपुत्राद् भालुकीपुत्रः क्रौञ्चिकीपुत्राभ्यां क्रौञ्चिकीपुत्रौ वैदभृतीपुत्राद् वैदभृतीपुत्रः कार्शकेयीपुत्रात् कार्शकेयीपुत्रः प्राचीनयोगीपुत्रात् प्राचीनयोगीपुत्रः साञ्जीवीपुत्रात् साञ्जीवीपुत्रः प्राश्नीपुत्रा-दासु-रिवासिनः प्राश्नीपुत्र आसुरायणादासुरायण आसुरेरासुरिः।। २।।
मन्त्रः - याज्ञवल्क्याद् याज्ञवल्क्य उद्दालकादुद्दालकोऽ-रुणादरुण उपवेशेरुपवेशिः कुश्नेः कुश्निर्वाजश्रवसो वाजश्रवा जिवावतो बाध्योगाज्जिवावान् बाध्योगोऽसिताद् वार्षगणा-दसितो वार्षगणो हरितात् कश्यपाद्धरितः कश्यपः शिल्पात् कश्यपाच्छिल्पः कश्यपः कश्यपान्नैध्रुवेः कश्यप नैधुविर्वाचो वागम्भिण्या अम्भिण्यादित्यादादित्यानीमानि शुक्लानि यजू ँषि वाजसनेयेन याज्ञवल्क्येनाख्यायन्ते।
मन्त्रः - समानमा सांजीवीपुत्रात् सांजीवीपुत्रो माण्डूका-यनेर्माण्डूकाय निर्माण्डव्यान्माण्डव्यः कौत्सात् कौत्सो माहित्थे-र्माहित्यिर्वामकक्षायणाद् वामकक्षायणः शाण्डिल्याच्छाण्डिल्यो-वात्स्याद् वात्स्यः कुश्नेः कुश्निर्यज्ञवचसो राजस्तम्बायनाद् यज्ञवचा राजस्तम्बायनस्तुरात् कावषेयात् तुरः कावषेयः प्रजापतेः प्रजापतिर्ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयम्भुब्रह्मणे नमः।।
इति बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये षष्द्भाध्याये पञ्चमं वंशब्राह्मणम्।।
इति श्रीमद्गोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीमच्छङ्करभगवतः कृतौ बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्ये षष्द्भोऽध्यायः।। ६।।
बृहदारण्यकोपनिषद्भाष्यं सम्पूर्णम्
।। ॐ तत्सत्।।